Bij hoorzittingen in een commissie van het Amerikaanse congres viel op hoe wankelmoedig presidenten van drie Amerikaanse universiteiten met een simpele vraag omgingen. Is een oproep voor een genocide van joden in strijd met de interne gedragscode? Het antwoord staat uiteraard volledig los van de oorlog tussen Israël en Hamas.

Het zou gemakkelijk moeten zijn. Maar het was moeilijk. Liz Magill, de president van Penn moest aftreden. Haar collega van Harvard, Claudine Gay, kon ondanks zware kritiek aanblijven. Ook Sally Kornbluth van MIT wist vooralsnog de dans te ontspringen.

Volg het geld

De aarzelende houding van de drie dames laat zien waar precies de pijnpunten van ‘topuniversiteiten’ liggen. Magill trad niet zozeer af wegens haar woorden, maar omdat haar universiteit een geldbedrag van 100 miljoen dollar dreigde te verliezen. Amerikaanse universiteiten, en in hun zog andere elders ter wereld, zijn bedrijven geworden. Heel wat academici die er werken beseffen dat nauwelijks. Bij het universitaire beleid worden zij enkel zeer indirect en zijdelings betrokken.

Zelfs aan universiteiten waar rectoren op dit moment nog verkozen worden. In zijn moedig boek Dark Academia. How Universities Die (2021) noemde Peter Fleming, die in Australië doceert, universiteiten ‘cash hunting machines’. Hij betreurt de toenemende bureaucratische controle, waarvoor hij geen oplossing ziet. Volg de opgelegde regeltjes, drukt hij academici op het hart, er is nu eenmaal geen ontkomen aan.

Maar bouw onder de radar netwerken van gelijkgezinden uit om echte inhoudelijke discussies te voeren, ver weg van het traditionele universitaire werk met zijn projectaanvragen en publicatiedrift. Een mooie suggestie misschien, maar ze heeft ook iets tragisch. Ze doet, alle verhoudingen in acht genomen, denken aan de dagelijkse gang van zaken in het voormalige Oostblok. Mensen leefden er hun officiële leven, gingen braaf naar kantoor, terwijl hun echte bestaan zich in hun vrije tijd afspeelde onder mensen die vrijer nadachten. Ik denk dan meteen aan de weergaloze romans van Milan Kundera en Ivan Klíma. Het leven was elders.

Compensatiegedrag

Misschien wel uit schuldgevoel compenseren universiteiten hun bedrijfsmatige aanpak door politieke, altijd ‘progressieve’ keuzes te maken. Vaak gebeurt dat onder het mom van wetenschappelijkheid. Vergis u niet, ik ben een grote voorstander van wetenschap. Maar de graad van wetenschappelijkheid is niet voor elke discipline dezelfde. De traditionele wetenschappelijke methode overheerst en functioneert doorgaans goed in exacte of biomedische wetenschappen. Helemaal terecht. Ze probeert de wereld, of een facet ervan, zo onbevooroordeeld mogelijk te doorgronden zoals die is.

Dat is niet het geval voor de ‘kritische theorie’ die in talrijke takken van de humane of maatschappijwetenschappen aan zet is. Zij wil de wereld niet begrijpen, wel omvormen tot wat hij niet is maar zou moeten zijn. Een aantal niet onderhandelbare doelstellingen staat daarbij als axioma voorop. De wereld moet meer divers zijn bijvoorbeeld. Of minder ongelijk.

Daarna begint de zoektocht naar wegen om dat doel te bereiken. Dat wordt dan ‘wetenschap’ genoemd. Ter illustratie volgende test. Stel dat een academicus openlijk zegt ongelijkheid geen probleem, zelfs een uitstekend idee te vinden. Kan hij dan nog een goede sociale wetenschapper zijn? Het antwoord zou ‘ja’ moeten luiden, wetenschap staat immers los van iemands persoonlijke overtuiging, maar weinigen zullen dat met zoveel woorden openlijk durven te zeggen. Misschien is het moreel onjuist ongelijkheid niet erg te vinden, dat laat ik in het midden, maar wetenschappelijk is het een neutrale stelling. Zoals iemand kan dromen van een vlakke aarde. Niets mis met dat verlangen. Maar wetenschappelijk is het irrelevant. Onze planeet ziet er nu eenmaal anders uit.

Een eenvoudige vraag

Waarom gaven de drie dames aan het hoofd van Amerikaanse topuniversiteiten stamelende antwoorden wanneer ze lastige vragen voorgeschoteld kregen over antisemitisme en genocide van joden? Omdat ze tegelijk de traditionele wetenschap met inbegrip van haar methode moeten verdedigen en de axioma’s van de ‘critical studies’ niet mogen verwaarlozen. Daarom komen ze niet verder dan een onzeker antwoord op een eenvoudige vraag.

De universiteiten moeten weer vrijplaatsen worden. Van wetenschappelijk onderzoek, uiteraard. Maar ook de vrijheid van denken verdient het in ere te worden hersteld. IJveren voor meer diversiteit en minder ongelijkheid is best oké. Moreel is het mogelijk superieur, dat hangt af van de gehanteerde standaarden en criteria. Maar het heeft niets met wetenschap te maken. Mogen we dat openlijk zeggen? Ja, maar misschien niet langer aan (Amerikaanse) universiteiten. Jammer. Want een universiteit waar minder vrijheid van denken en spreken heerst dan elders in de samenleving, houdt op een universiteit te zijn. In de nobele zin van het woord.

maatschappijwetenschappen

Universiteit