De scheiding tussen kerk en staat was in Europa zo’n 1 000 jaar lang de belangrijkste politieke as. Vandaag is de kerkelijke macht grotendeels achter de horizon verdwenen. De islam zal die rol deels overnemen. Maar ook de staat verloor de afgelopen decennia haar greep op centrale thema’s als migratie en economie. Zelfs op monetair beleid is dit het geval, hoewel politici als Trump dit graag anders zouden zien.

Post-apocalyptische sci-fi?

Om dit machtsvacuüm in te vullen, verrijst nu de ‘techno-metropool’, beter gezegd de Google-City, waar een technocratische corporate-leefsfeer heerst. Mijn eerste reactie op dit idee was: ‘Hoe debiel en hoogmoedig! Eerst twintig jaar roepen dat het internet de wereld gaat verbinden en dat we vanuit Antwerpen in contact staan met Melbourne en Hong Kong, om vervolgens weer met alle kosmopolieten op een kluitje te gaan zitten.’ Echter, ook Facebook deelt dit idee.

Hieruit wordt duidelijk dat de voortschrijdende technologische vooruitgang de versplintering van onze burgerlijke democratie in de hand werkt en ervoor zorgt dat iedereen in een zelfbevestigende bubbel leeft. Het doet denken aan films als Mad Max en Judge Dredd. Tokkies en outlaws leven in modderhutjes in de woestijn – in de verte verrijzen megasteden met de CEO’s en wetenschappers. Het bekrompen en xenofobe achterland versus de progressieve en futuristische wereldstad.

Zelfversterkende bubbel

Dit toekomstbeeld is politiek gezien minder vergezocht dan het lijkt. Linksliberalen en nationaalconservatieven zien dat de parlementaire democratie is overvleugeld door de globalisering. Linksliberalen willen consequent het bestuur globaliseren – zo drijft D66 weg van directe volksinspraak, ‘het overbruggen van de kloof tussen burgers en elite,’ zoals Hans van Mierlo dit eens wilde – naar technocratie en meer centrale sturing vanuit de EU. Zulke partijen maken zich los van de lokaal gewortelde tradities en mores. Ze grijpen naar hogere structuren om grip te brengen, zoals de EU en de VN.

Voor bedrijven is doorgedreven globalisering ook niet meer dan logisch. Zowel Google als Facebook zijn multinationals met een geglobaliseerd beeld van de samenleving. Ze kiezen geen lokale markten, maar juist de wereldwijde markt van het internet om te opereren en zoveel mogelijk gebruikers aan zich te binden.

Het verschil is dat waar D66 kiest voor meer centrale macht in overheidsstructuren, Google en Facebook deze macht in de digitale wereld vergaren. Jobs worden geautomatiseerd voor meer centrale digitale sturing. In hun streven naar efficiency zien zij de soevereine democratie als een gepasseerd station. D66 richt zich op het electoraat dat daarbij past en bedrijft identiteitspolitiek gericht op hoger opgeleiden. Technologiebedrijven passen op hun beurt identiteitspolitiek toe op jonge hippe mensen met een linksliberaal wereldbeeld. Beide partijen sluiten zichzelf zo op in hun geglobaliseerde, politiek correcte bubbel.

Cultuurband

Nationaalconservatieven concluderen dat de verliezers van die ontwikkelingen politiek monddood worden gemaakt. Met het optuigen van al die internationale bestuurslichamen is het zoals met de bouw van een appartementsblok. Hoe hoger je bouwt, hoe meer mensen van de steiger vallen. Voor hen moet er een ‘vangnet’ bestaan – een cultuurband die warmte en vertrouwdheid biedt en de wereld begrijpelijk maakt. Dit grijpt terug op de tegenstelling tussen kosmopolitische voorrangspolitiek en verantwoordelijk nationalisme. Maar wat nu als alle wereldburgers in één stad gaan wonen?

Psycho-power

Verbinden we dit met de bouw van een Google- en Facebook-City, dan valt alles op zijn plek. Bedrijven zijn meer bepalend dan overheden: company policy is in feite het nieuwe wetboek. De grote paradox is dat politieke instituties hun slagkracht verliezen nu ieder facet van het leven gepolitiseerd raakt door identity politics. Zoals ik dit uiteenzette in Levenslust en Doodsdrift (2017), loopt dit zelfs door tot in het seksleven.

Neem bijvoorbeeld een poster waarop twee vrouwen elkaar verleidelijk bekijken, met stoute ogen en een verlangende blik. Dat zou een lingeriereclame kunnen zijn waarbij de beschouwer hun strakke maar delicate lijven in zich opneemt, en daar natuurlijk eigen fantasieën bij heeft.

Maar onder de company policy van social justice warriors kan zelfs dit al niet meer. Voor hen worden deze dames te ‘heteronormatief’ in beeld gebracht – zelfs al is er een ondeugende energie tussen hen die zelf niet heteronormatief van aard is. Zij zullen het beeld heteronormatief noemen omdat de lichamen rank en slank zijn en hun haar lang en elegant. In feite willen SJW’s een einde aan conventionele esthetische normen en dit vervangen door middelmatigheid en egalitarisme.

Ondertussen wordt concentratie in steeds kortere pieken georganiseerd. Mensen worden door smartphones en e-mail zó geprogrammeerd dat zij reageren op de input die hen direct wordt voorgeschoteld. Men zoekt voortdurend informatie op maar slechts weinig feiten blijven daadwerkelijk hangen in het geheugen.

Wie die digitale omgeving beheerst, bepaalt zodoende hoe de geest zich vormt. Deze psycho-power ligt aan de basis van de macht om de langetermijnagenda en beeldvorming rond maatschappelijke thema’s te bepalen bij grote bedrijven. Zij hebben immers PR-experts en lobbyisten.

Versplintering

Politieke bewegingen zijn van oudsher geworteld in een brede middenklasse met burgerlijk-nationale wortels. Via identiteitspolitiek wordt deze brede groep versplinterd tot activistische subfracties rond bijvoorbeeld LGBT-rechten of migrantenrechten. Deze kunnen alleen in tijdelijke allianties samenwerken. Zo verschuift het organiserend vermogen naar het (digitale) grootkapitaal en verliest de democratie zich in versnippering.

Met dit in het achterhoofd moeten we de politicologische literatuur over de impact van het internet opnieuw bestuderen. Rond het jaar 2000 verkondigden politicologen dat gebruikers nieuwe tools in handen zouden krijgen voor democratie. Het internet zou de democratie emanciperen en verbinding faciliteren dwars door alle nationaliteiten en maatschappelijke lagen heen. Het internet zou ons allemaal slimmer maken – door het snelle zoeken wist de leerling al gauw meer over een onderwerp dan de docent.

Dit ideaal van het vroege, vrije internet is keihard verraden door de nieuwe eigenaars van het internet. Vandaag worden gebruikers gehersenspoeld door nepnieuws van Russische trollen. Kiezers kunnen niet verantwoordelijk met internetvrijheid omgaan. Ze moeten tegen zichzelf worden beschermd! En daarom moet het mediabeleid hen reguleren.

The rise of techno-city

De Franse staatsrechtskundige Pierre Rosanvallon schreef over proximity – oftewel over de wanhopige zoektocht van politici naar aansluiting met hun kiezers. Maar de techno-metropool blijkt inmiddels beter door de lens van de burger te kunnen kijken via algoritmes, dan de politiek via ideologieën.

Renew Europe (voorheen ALDE) gaat nu tóch meewerken aan het opstarten van een EU-commissie toegewijd aan ‘Fake News’. Dit ondanks dat er door de Tweede Kamer een motie is aangenomen van Dilan Yeşilgöz (VVD) die opdraagt dat de EU zich daar helemaal niet mee bezig moet houden. Telegraaf-redactiechef Paul Jansen citeerde een email waaruit blijkt dat zijn advertentie-inkomsten worden gesaboteerd door beleid van Google.

Naarmate de informatiebehoefte stijgt, neemt ook de afschermingsbehoefte toe: dit is precies wat algoritmes faciliteren. Hoewel er dikwijls wordt opgeroepen om met mensen ‘buiten de eigen bubbel’ te gaan praten, blijkt daar vaak geen zinnig woord uit te komen. Dan krijgen we onzin te horen, zoals dat bierglazen ‘onderdeel zijn van het patriarchaat’ en dat melk drinken racisme in de hand werkt.

Het is in zekere zin goed dat er een bubbel is. Die fungeert als filter en ons beschermt tegen onzin. De natuurlijke behoefte aan een filter, tegen de achtergrond van een stijgende informatietoevoer, bevordert echter zowel de opkomst van de techno-metropool als van een Nieuwe Zuil als tegenhanger. Zeker nu de reguliere staat er niet meer in slaagt om de begrenzing van een overzichtelijke gemeenschap te bieden. Zie alleen al het migratiedossier – ook de coronacrisis bewijst het onvermogen van de Europese naties.

Tegen deze achtergrond staat de Google-City symbool voor de technocraten van Silicon Valley, die via verfijnde algoritmes steeds meer bepalen wat wij te zien en te lezen krijgen – en dus bepalen zij feitelijk wat burgers mogen denken. Niet iedereen zal zich dit laten welgevallen en om tegendruk te bieden, verenigt de gewortelde burgerij zich in een Nieuwe Zuil. Als de burgerlijke democratie versplinterd raakt en iedereen zich opsluit in een eigen bubbel, waarom zou dan alle digitale techniek die onze informatietoegang reguleert in linksliberale handen moeten blijven?

Zo zijn de techno-metropool en de Nieuwe Zuil de opkomende krachten die het politieke spanningsveld bepalen, zoals dit in de Middeleeuwen tussen de kerk en de staat werd bepaald.

Mad Max

Techno-metropolen versus Nieuwe Zuil