President Poetin voert oorlog om Oekraïne tot de Russische invloedssfeer te laten behoren. Maar wat betekent ‘invloedssfeer’? En wat is de betekenis van de conferentie van Jalta in 1945?

Vriendschapsverdrag

Het begrip ‘invloedssfeer’ wordt nooit echt gedefinieerd. Veelal betekent het dat de buitenlandse politiek van het betreffende land moet worden afgestemd op die van het leidende land. Zo kan Oekraïne volgens Poetin geen lid worden van de NAVO, een bondgenootschap dat een vijandige houding aanneemt ten aanzien van Rusland. België behoort tot de NAVO, waar de Verenigde Staten het leidend land zijn, en kan onmogelijk dezer dagen een vriendschapsverdrag met Rusland aangaan. Ook onze soevereiniteit is dus beperkt.

Maar ‘invloedssfeer’ kan ook een bredere betekenis hebben. Ook het economisch beleid en het politieke systeem kan door het leidend land worden bepaald. Rusland wil niet dat Oekraïne lid wordt van de EU maar wel van de Euraziatische Economische Unie. De Verenigde Staten willen niet dat de NAVO-landen de vrije markt verlaten ten voordele van een meer socialistische aanpak. Ze moeten ook ‘democratisch’ blijven. De Sovjetunie verplichtte de landen die onder haar invloedssfeer waren communistisch te worden, zowel op politiek als economisch gebied. Van Oekraïne verwacht Poetin zelfs dat het land opgaat in het Russisch culturele en religieuze leven, uiteraard met uitschakeling van het Oekraïens ‘dialect’.

Het verhaal begint in 1943

Algemeen wordt gedacht dat de nu verdwenen naoorlogse Europese orde van twee verschillende invloedssferen (democratisch of communistisch) in de conferentie van Jalta (4 -11 februari 1945) door Roosevelt, Churchill en Stalin werd afgesproken. Zoals zovele historische zekerheden is dit echter een misvatting.

Het verhaal begint in 1943 na de verpletterende Duitse nederlaag in Stalingrad. Roosevelt, Churchill en Stalin, de drie leiders van de grote alliantie tegen Duitsland, begonnen na te denken over een toekomstig Europa na een Duitse uitschakeling. President Roosevelt wou niets weten van invloedssferen. Hij vond wel dat de Sovjetunie recht had op een aantal bufferstaten om zich tegen een mogelijke revanchistische aanval van Duitsland te kunnen beschermen. Daartoe behoorden ook de Baltische staten, die tijdens het interbellum onafhankelijk waren, maar eerder al tot het Russische rijk behoorden.

Verder schonk hij vooral veel aandacht aan het oprichten van een nieuwe soort Volkenbond die zou geleid worden door een directoraat van de Grote Vier: de Verenigde Staten, Groot-Brittannië, Rusland en China. Stalin moest daarvan nog overtuigd worden. Roosevelt had Stalin overigens nodig om een andere kwestie op te lossen. De Verenigde Staten voerden ook een oorlog tegen Japan waarin Rusland neutraal was. Mantsjoerije was in Japanse handen. Roosevelt rekende op het kanonnenvlees van het Rode Leger om het Japanse landleger daar te verslaan. In ruil daarvoor zou de Sovjetunie enkele gebieden van Japan kunnen inlijven.

Blunder van formaat

Vooraleer de Grote Drie elkaar ontmoetten in Teheran, maakten Groot-Brittannië en de Verenigde Staten een blunder van formaat. Bij de landing van Britten en vooral Amerikanen in Italië, in september-oktober 1943, beslisten ze niet in te gaan op een vraag van de Sovjetunie om te zetelen in de controlecommissie die het van fascisme bevrijde Italië zou gaan besturen. Omdat de Sovjets daar geen troepen hadden, was het antwoord negatief.

Dit had tot gevolg dat Britten en Amerikanen ook niet konden meebesturen in de Oost-Europese landen die het Rode Leger op de Duitsers een jaar later bevrijdde. Deze beslissing zou van overweldigende betekenis zijn in het bepalen van de naoorlogse invloedsferen in Europa, veel meer nog dan de conferenties.

Teheran

De eerste bijeenkomst van de Grote Drie greep plaats in Teheran van 28 november tot 1 december 1943. Britten en Amerikanen hadden nagelaten het plechtig beloofde tweede front te openen om de Russen te ontlasten, en verzwakten daarmee hun onderhandelingspositie. Bovendien vreesden ze dat Hitler het met Stalin alsnog op een akkoordje kon gooien.

Er werden afspraken gemaakt. Stalin verkreeg gemakkelijk die gebieden die hij bij ondertekening van het niet-aanvalspact met Hitler op 23 augustus 1939 had verworven. Bovendien verwierf hij een bufferzone tegen het mogelijk revanchistisch Duitsland bestaande uit Polen, Roemenië, Bulgarije en Hongarije. Met deze landen zou hij defensiepacten kunnen afsluiten. De Baltische Staten kreeg hij dus ook terug, maar Roosevelt zorgde ervoor dat Finland onafhankelijk bleef.

De grenzen van Polen schoven dus op ten voordele van de Sovjetunie en ten nadele van Duitsland. Stalin verwierf ook de Oost-Pruisische havenstad Königsberg, nu bekend als Kaliningrad. Als ruil aanvaardde hij het directoraat van de Grote Vier van de nieuw op te richten Verenigde Naties. Stalin beloofde ook deel te nemen aan de Amerikaanse oorlog tegen Japan.

Moskou

Veel belangrijker en meer tot de verbeelding sprekend was de démarche die Churchill ondernam op 9 oktober 1944 in Moskou. Hij onderhandelde daar in eigen naam met Stalin, hoewel Roosevelt later de resultaten ook aanvaardde. Churchill was bang. Hij zag het Rode Leger steeds verder in Oost-Europa oprukken en verwachtte ook dat het vrij vlug Griekenland zou bevrijden. Dat land, met zijn ontelbare eilanden, behoorde vòòr de oorlog tot de Britse invloedssfeer. Van daaruit kon de Britse vloot de toegang tot het Suezkanaal en dus het Brits koloniaal imperium in Azië bewaken.

Een echte koehandel greep plaats met als resultaat: Griekenland 90%, Roemenië 10%, Hongarije en Bulgarije 20%, Joegoslavië 40% invloedssfeer, steeds voor het Westen. Vanzelfsprekend behoorden de West-Europese landen die door de Angelsaksen zouden worden bevrijd tot hun invloedssfeer. Stalin heeft zich wat Griekenland betreft steeds aan deze overeenkomst gehouden die veel belangrijker was dan wat in Jalta gebeurde.

Jalta

Toen de Grote Drie elkaar ontmoetten in Jalta, van 4 tot 11 februari 1945, had het Rode Leger bijna geheel Oost-Europa onder de voet gelopen en bereidde het zich voor op het finaal offensief: de verovering van Berlijn. Britten en Amerikanen hadden geen enkele invloed op de gebeurtenissen in die landen die door het Rode leger veroverd werden. De afspraak rond Griekenland werd bevestigd: het bleef in Britse handen.

Toch was Churchill onrustig. Amerikanen en Russen werden te sterk en hielden steeds minder rekening met zijn voorstellen en adviezen. Daarom wou hij er een andere Europese natie bij. Hij kon niet anders dan voor Frankrijk kiezen ondanks het feit dat de legitieme regering met Duitsland had gecollaboreerd en de rebel generaal De Gaulle met een klein legertje weinig had bijgedragen. Over het lot van Duitsland werden de Grote Drie het niet eens.

Frankrijk

Al eerder had men afgesproken drie zeer voorlopige bezettingszones van het land en ook van Berlijn in te richten. Een drieledige controlecommissie zou Duitsland voortaan besturen. Churchill kon bekomen dat Frankrijk ook deel uitmaakte van de controlecommissie. Frankrijk kreeg en in Berlijn en in het land een eigen bezettingszone. Dit zou gebeuren ten nadele van de gebieden die aan Groot-Brittannië waren toegewezen. Op die manier kon Frankrijk, tegen alle oorlogslogica in, deelnemen aan alle latere conferenties over de toekomst van Duitsland en uiteindelijk een permanente zetel in de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties verwerven.

Voor de rest werd er in Jalta niet veel beslist maar eerder bevestigd wat eerder werd aangenomen, zoals de Russische belofte om deel te nemen aan de oorlog tegen Japan. De vraag van Stalin om voor 10 miljard dollar herstelbetaling te krijgen, werd naar een commissie verwezen. Roosevelt maakte zich zorgen over de toekomst van Polen. Stalin beloofde vrije verkiezingen te organiseren maar het zou bij een belofte blijven.

Om niet met al te lege handen terug naar huis te keren schreven Roosevelt en Churchill een ‘Verklaring over het bevrijde Europa’. Ze verklaarden zich verantwoordelijk voor de politieke en sociaaleconomische toestand van Europa. Ze beschouwden zich als voogden die het recht hadden gezamenlijk tussen te komen in de binnenlandse aangelegenheden. Europa zou democratisch bestuurd worden door regeringen die gekozen werden na vrije verkiezingen. Om de goede sfeer te behouden ondertekende Stalin ook de tekst waar hij zich niet aan zou houden.

Potsdam

Na de overwinning op Duitsland werd in Potsdam van 17 juli tot 2 augustus 1945 een afsluitende conferentie gehouden. Inmiddels was de overleden president Roosevelt vervangen door Harry Truman. Midden de conferentie werd Churchill, die de verkiezingen had verloren, vervangen door Clement Attlee. Interessant was dat inmiddels een eerste proefontploffing van een Amerikaanse atoombom was geslaagd. Nu Duitsland definitief verslagen was, richtte Truman zich vooral op het beëindigen van de Japanse oorlog nog voor de beloofde hulp van Stalin in actie kwam. Daarin kon de atoombom hem een dienst bewijzen.

De Verenigde Staten wilden de Japanse invloedsfeer alleen voor zichzelf. Vanuit Potsdam richtten ze een ultimatum aan Japan. De Grote Drie sloten een overeenkomst over de Duitse herstelbetalingen en over het verbod aan Duitsland om zich ooit nog te bewapenen.

Het is duidelijk dat de drie conferenties (Teheran, Jalta, Potsdam) én het bezoek van Churchill aan Stalin (Moskou) één geheel vormen. Het is me een raadsel waarom de verdeling in invloedsferen aan de conferentie van Jalta wordt toegeschreven. Het waren uiteindelijk de krijgsverrichtingen die de naoorlogse invloedssferen bepaalden. De partij die een land bezette, verwierf en behield de invloedssfeer over dat land.

Poetin kent deze geschiedenis goed.

Mantsjoerije

Jalta en de geschiedenis van invloedssferen in Europa

Kolonisering, een begripsverheldering