Was het Derde Rijk een totalitaire staat of niet? Het is een vraag die historici nog altijd verdeelt. De grote Duitse historicus Hans Mommsen beantwoordde ze alleszins negatief. De nationaalsocialisten (NS) slaagden er volgens hem niet in de staat op een rationeel-bureaucratische manier te besturen. Het rijk van Adolf Hitler was gekenmerkt door een wirwar van nieuw geschapen ambten en diensten waarvan de coördinatie en communicatie niet op elkaar zouden afgestemd geweest zijn. Daardoor zouden er her en der in de dictatuur nog ‘Freiräume’ hebben kunnen bestaan, ‘vrije ruimten’ waarin nog zeldzame kaarsen van de vrijheid brandden. Een voorbeeld daarvan was de Frankfurter Zeitung (FZ), een krant die de Duitse jood Leopold Sonnemann in 1866 had opgericht nadat verschillende artikels van hem door andere persorganen waren geweigerd.

Gelijkschakeling

De krant stelde zich vanaf haar ontstaan kritisch op tegenover het Duitse keizerrijk, besteedde veel aandacht aan de sociale kwestie en verdedigde vanuit een liberale opstelling de door de extremisten van links en van rechts gehate Republiek van Weimar (1919-1933). Na de machtsovername door Hitler in 1933 verloor de krant haar joodse medewerkers, maar probeerde ze de ‘Gleichschaltung’ – hier het schoeien van de Duitse pers op nationaalsocialistische leest – te overleven. In haar kolommen liet ze een vrijheidsgezinde geest doorschemeren. Soms deed ze dat heel uitdrukkelijk, bijvoorbeeld door op 17 juni 1934, zeventien maanden na de ‘Machtergreifung’, de regime-kritische ‘Marburger Rede’ van oud-kanselier Franz von Papen te drukken. De nationaalsocialisten konden uiteraard geen redevoering tolereren waarin de conservatieve vice-kanselier het einde van hun terreur en intimidatie eiste en het verdwijnen van de persvrijheid aan de kaak stelde. Ze lieten de oplage van de krant dan ook prompt in beslag nemen.

Judas

Voor de jaren die haar nog restten binnen het Derde Rijk hield de redactie die liberale geest aan, ook al moest ze uit lijfsbehoud omzwachteld te werk gaan. Benno Reifenberg, chef politiek, zei na de oorlog dat de krant ‘versleutelde boodschappen’ naar haar liberaal, burgerlijk lezerspubliek uitstuurde, boodschappen die hij ‘Klopfzeichen’ noemde zoals gevangenen die gebruiken om met elkaar in de cel te communiceren. Het is de Gestapo nooit gelukt om een verklikker binnen te loodsen in de redactie. Elisabeth Noelle-Neumann, de grande dame van de enquête-wetenschap in de Bondsrepubliek Duitsland, was in 1943 lid van de redactie geworden. Ze herinnerde zich haast zestig jaar later in een terugblik op de krant de ‘levendige, uitvoerige discussies ‘ die er gevoerd werden ‘als seien wir in einem freien Land’. Blijkbaar, zo schreef ze nog, waren de leden van de redactie ervan overtuigd, ‘daß es keinen Judas im Raum gab’ (dat er zich geen Judas onder hen bevond). Maar mooie liedjes bleven niet duren. Hitler ontstak in woede over een artikel dat de krant op 23 maart 1943 aan zijn geestelijke mentor, de dichter Dietrich Eckart (1868-1923), naar aanleiding van diens 75ste verjaardag had gewijd. De ‘Führer’ beval de sluiting van de krant. Het zou dan nog tot 31 augustus 1943, 75 jaar geleden, duren voordat het allerlaatste nummer van de Frankfurter Zeitung van de persen zou rollen. Reifenberg schreef na de oorlog aan Willy Bretscher, hoofdredacteur van de Neue Zürcher Zeitung, dat het verbod van de FZ overkwam ‘als würde in einem halbdunklen Raum die letzte Kerze ausgeblasen’ (als werd in een halfdonkere kamer de laatste kaars uitgeblazen).

Raadsel

Historici hebben zich na de oorlog afgevraagd waarom Joseph Goebbels, de NS-minister van Propaganda, tien jaar lang de redactie van de FZ een beschermende hand over het hoofd heeft gehouden. Wilde hij naar het buitenland toe de indruk wekken als zou er toch nog een zekere geestelijke vrijheid in het Derde Rijk mogelijk geweest zijn? Het raadsel blijft waarom de krant het zolang heeft kunnen uitzingen. Na de oorlog richtten gewezen redacteurs van de FZ zowel een tijdschrift (Die Gegenwart) als een krant, de Allgemeine Zeitung mit Wirtschaftsblatt, op. Deze laatste zou op 31 oktober 1949 versmelten met de gloednieuwe Frankfurter Allgemeine Zeitung (FAZ). Met haar kop in ‘Fraktur’ (gotische drukletter) knoopte de FAZ op het eerste gezicht aan bij de traditie van de FZ. Toch zag ze zichzelf niet als de opvolgster van de FZ, want ‘der Respekt vor einer hervorragenden Leistung bedeutet noch nicht den Wunsch, sie zu kopieren’ (Het respect voor een uitzonderlijke prestatie betekent nog niet de wens haar te kopiëren).

(Afbeelding: redactiegebouw Frankfurter Zeitung, 1909).

Marburger Rede

Laatste kaars van de vrijheid uitgeblazen