Sahra Wagenknecht is een politiek fenomeen. Met haar eigen partij, Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW), zal ze nu mee aan de touwtjes trekken in twee Oost-Duitse deelstaten. Maar wie is Hans Heinz Holz, de professor bij wie ze in Groningen wijsbegeerte studeerde?

Parcours

Onze Vlaamse media hebben de 55-jarige Sahra Wagenknecht in de aanloop naar de recente verkiezingen in Saksen en Thüringen ‘ontdekt’. Bij Doorbraak volgen we het parcours van de charismatische Oost-Duitse politica al sinds 2016! Het trefwoord ‘Wagenknecht’ op onze webstek geeft voldoende opheldering. Minder geweten is dat zij ook een gediplomeerde filosofe is. In 1996 legde ze als studente aan de Rijksuniversiteit Groningen een magisterproef af – een ‘masterthesis’ in hedendaags taalgebruik – over de ‘Hegelkritik des jungen Marx’ (‘De kritische studie van Hegel door de jonge Marx’). Ze deed dat bij de Duitse filosoof Hans Heinz Holz, die daar van 1979 tot 1997 doceerde.

Dat is geen toeval. Holz heeft zijn academische loopbaan gewijd aan het denken van G.W.F. Hegel (zie Doorbraak-boek) dat cirkelde om de dialectiek, een filosofische manier van denken ‘die maatschappelijke veranderingen kan creëren door gebruik te maken van een probleem-, reactie-, oplossingsmodel (oftewel thesis, antithese, synthese)’. We kunnen dus gerust stellen dat de marxist Holz een grote invloed heeft uitgeoefend op de communiste van de oude DDR-stijl die Wagenknecht toen nog was.

Verzet

Wie is deze Hans Heinz Holz die leefde van 1927 tot 2011? Vanuit zijn eigen burgerlijk milieu was hij niet bepaald voorbestemd om communist te worden: zijn vader was een ingenieur in Frankfurt am Main. Holz was zes jaar toen het Derde Rijk begon. Zoals velen van zijn generatiegenoten had hij in het zog van het nationaalsocialisme (NS) kunnen geraken.

De jonge kerels verdeelden clandestien pamfletten met berichten over het oorlogsgebeuren die ze van de verboden Britse zender BBC hadden opgepikt

Maar één gebeurtenis zou de stille, gevoelige jongen haat jegens het regime inblazen. Tijdens ‘Reichskristallnacht’, de beruchte pogrom op 9 november 1938 tegen de Duitse joden, was hij er getuige van hoe de joodse arts van het gezin Holz door leden van de Sturmabteilung (SA) werd doodgeslagen. Als zestienjarige, in volle oorlogstijd, begon hij samen met enkele schoolkameraden verzetsactiviteiten tegen het NS-regime te ontplooien. De jonge kerels verdeelden clandestien pamfletten met berichten over het oorlogsgebeuren die ze van de verboden Britse zender BBC hadden opgepikt.

Consequenties

Het motief van Holz was naar eigen zeggen niet een of ander idee van een politiek alternatief, maar ‘moralische Empörung’ (morele verontwaardiging). Holz belandde in een gevangenis van de Gestapo, maar ontsnapte aan ernstige consequenties omdat het drukmateriaal dat hem had kunnen belasten, verloren ging bij een geallieerd bombardement.

Beslissend voor zijn verdere leven en werken was de kennismaking met een communistische medegevangene. Holz, die tot dan toe filosofen als Arthur Schopenhauer en Friedrich Nietzsche had gelezen, leerde door hem het denken van Karl Marx kennen. Zijn ‘emotioneel antifascisme’ ging over in een marxistisch gefundeerde kritiek op het kapitalisme. Tegelijk zou hij de ‘opvoedingsdictatuur’ van de Sovjetunie verwerpen als ongeschikt. Hij zou pleiten voor een pluralisme binnen het marxisme als een aanknopen aan het denkmodel van de ‘Europese metafysica, veelheid binnen de eenheid’.

Bewustzijn

In het democratische klimaat van het naoorlogse West-Duitsland konden de media zich ten volle ontplooien. Dat schiep kansen voor jonge gedreven mensen. Holz ging de journalistiek in als redacteur van de Philosophischer Literatur-Anzeiger. Zijn hele leven lang trouwens zou hij als medewerker van bijvoorbeeld de marxistische krant Junge Welt en als editor van filosofische tijdschriften actief zijn. In een periode waarin veel mensen een nieuw houvast zochten, liet Holz zich bekoren door de Franse filosoof Jean-Paul Sartre, wiens existentialistische filosofie bijdroeg tot ‘het op scherp stellen van het bewustzijn van de mensen opdat ze een verantwoordelijke positie in het leven en de maatschappij zouden kunnen innemen’.

In 1956 legde Holz zijn doctoraat in de wijsbegeerte af bij Ernst Bloch, professor aan de universiteit van Leipzig (DDR). Maar Bloch viel als onorthodoxe grijze filosoof van ‘Das Prinzip Hoffnung’ (Het principe Hoop) in ongenade bij de doctrinaire marxisten van de DDR. Dat had tot gevolg dat het doctoraat van Holz als Bloch-vertrouweling pas in 1969 officieel zou worden gehonoreerd.

Van 1971 tot 1997 werd Holz zelf filosofieprofessor aan achtereenvolgens de universiteiten van Marburg (in de Bondsrepubliek) en Groningen. Naast doceren en publiceren engageerde hij zich vanaf 1994 ook voor de DKP, de Deutsche Kommunistische Partei, die in 1968 opgericht was als opvolgster van de twaalf jaar eerder verboden KPD (Kommunistische Partei Deutschlands).

Concepten die een wezenlijke samenhang vertonen bij Hegel en Marx begeleidden Holz ook op zijn streven naar een vrije samenleving die door de Rede zou bepaald worden

Holz pende een omvangrijk oeuvre bijeen over de dialectiek als filosofische stroming en over vraagstukken van kunst en cultuur. Een reeks voordrachten aan de universiteit van Girona (Spanje) in 2001 werd gebundeld onder de titel ‘Freiheit und Vernunft’ (‘Vrijheid en Rede’). Die concepten die een wezenlijke samenhang vertonen bij Hegel en Marx begeleidden Holz ook op zijn streven naar een vrije samenleving die door de Rede zou bepaald worden.

Inzicht

Holz was eigenlijk zowel filosoof als communist, net zoals zijn leerlinge Sahra Wagenknecht denker en doener is. Maar net zoals Holz geen doctrinair marxist was, is het denken van Wagenknecht niet vast te pinnen op de oude marxistische leerstellingen. Haar politieke opvattingen schommelen tussen economisch links en cultureel rechts. Haar verzet tegen ongecontroleerde migratie is ingegeven door de zorg om de sociale zekerheid en de ‘gewone mensen’. Haar afkeer van wat ze kosmopolitische ‘lifestyle-linksen’ noemt, maakt van haar een linkse dame in de ‘klassieke’ betekenis van het woord. Het leven en het denken van Holz als haar mentor leren ons ook inzicht te krijgen in de denkwereld van Wagenknecht.

marxist

De mentor van Sahra Wagenknecht

Leopold Flam (1912 -1995 ), Vlaams filosoof en ‘ongewoon’ hoogleraar