Soms krijg je direct spijt. Woensdag 21 december lag ergens een Volkskrant op tafel. Als stripliefhebber direct gezocht naar de pagina met de strip Sigmund, over een ooglap dragende psychiater die je geen enkele patiënt toewenst. In plaats van een strookje met de gebruikelijke drie plaatjes één langgerekt plaatje. Het titelpersonage kijkt naar een kersstalletje, waarin aan poppetjes staan met teksten als ‘Kick Out Jezus’, ‘No more Xmas’ en ‘Religion kills!’. Zegt de boos kijkende eigenaresse: ‘Als je weet hoeveel leed het christendom de afgelopen tweeduizend jaar heeft veroorzaakt, dan moet je daar toch iets mee.’

Geen verschil tussen VS en Europa?

Vermoedelijk hekelden de makers de cancelcultuur, niet Kerstmis. Alleen veranderde het kinderfeest Sinterklaas door toedoen van activisten in iets wat mensen vanwege de ophef liever overslaan. Voorjaar 2019 bevond ik mij eens in een ruimte met een Amerikaan die naar eigen zeggen vanwege Trump was geëmigreerd. Hij snapte niet waarom mensen zo aangedaan waren van de brand in de Notre Dame, omdat kerken ‘symbolen waren van kindermisbruik’.

Nogal wat Amerikaanse discussies zijn via (sociale) media overgewaaid naar Europa. De vraag of de Amerikaanse situatie één op één van toepassing is op Europa wordt zelden tot nooit gesteld. Ja, in de eerste helft schminkten blanke acteurs zich bewust zwart om het typetje Jim Crow te spelen, om zwarten te portretteren als dom en lui. Mogen Nederlanders en Vlamingen daarom in de eenentwintigste eeuw Zwarte Piet niet als kindervriend beschouwen?

In Amerika hebben orthodoxe en allesbehalve verdraagzame evangelicaal-protestantse kerken een verbond gesloten met radicale Republikeinen. In ruil voor stemmen in swing states zorgen Republikeinse politici voor wetgeving tegen abortus, euthanasie en openlijke homoseksualiteit. Trump – meervoudig gescheiden, uiterst materialistisch, obsessieve eigenliefde zonder naastenliefde – werd door de evangelicals beschouwd als ‘door God gezonden’. Je hoeft niet links te zijn om te snappen waarom een deel van de Amerikanen de kerk verlaat.

In Nederland neigen kerken naar links. Als progressief-Amerikaanse denkbeelden geen onderscheid maakten tussen Jim Crow en Zwarte Piet, waarom dan wel tussen kerkelijke verschillen?

Tweeduizend jaar

Wie het christendom beschouwt als agressief en onderdrukkend, heeft geen boodschap aan voorbeelden waarbij het christendom juist aanzette tot naastenliefde. Voor die persoon valt de nettobalans negatief uit.

Wat nieuwsgierig maakt naar de situatie van de wereld tweeduizend jaar geleden, nog vóór het ontstaan van het christendom. Was de aarde toen een waar paradijs, waar vrede, gelijkwaardigheid en rechtvaardigheid heerste?

Het Romeinse Rijk bestond al voor de geboorte van Jezus, en dus al voordat het christendom ontstond en vanaf de vierde eeuw, na de bekering van Constantijn de Grote in 312, eerst gelegaliseerd werd en uiteindelijk vanaf 392 door Theodosius I gepromoot als staatsgodsdienst. We kunnen vaststellen dat het christendom het Rijk niet minder gewelddadig maakte.

De Romeinen hadden hun Rijk alleen al in een eerder stadium gevestigd. Met geweld werden grote delen van Europa, Noord-Afrika en het Nabije Oosten veroverd. Vanaf het moment dat het christendom de bevoorrechte religie werd, werden andere religies vervolgd. Moreel verwerpelijk (strijdig met het gebod ‘Heb uw naaste lief als uzelf’), maar de eeuwen daarvoor kende het Rijk al de nodige burgeroorlogen. In de derde eeuw was de ‘keizer’ de legeraanvoerder die langer in leven bleef dan zijn rivalen. Na diens dood begon het vechten opnieuw. Het christendom werd een nieuw argument om gewelddadig te kunnen zijn.

Wie gelooft in de beschavende bewerking van het Evangelie, kan zich moeilijk beroepen op de geschiedenis. Europeanen hielden pas na 1945 op oorlog te voeren met elkaar, in de jaren ’60 begon de ontkerkelijking. Wie het christendom negatief waardeert, heeft net zo weinig aan de geschiedenis. De oorlogszucht van de Europeanen werd meer dan eens gerechtvaardigd met een beroep op religie, maar het valt niet hard te maken dat de oorlogszucht erdoor werd veroorzaakt.

Europees of menselijk?

‘Agressieve witte Europeanen die met geweld andere volkeren onderwierpen.’ Ja, zo kunnen de Romeinen omschreven worden. Maar imperialisme, politieke macht vestigen en uitbreiden door verovering, werd niet uitgevonden door de Romeinen. Assyrische, Babylonische, Perzische en Egyptische volkeren kwamen en gingen in de eeuwen en millennia vóór het ontstaan van het Romeinse Rijk.

In 221 voor Christus veroverde de Oost-Aziatische staat Qin zes andere staten. Volgens sommigen het begin zijn van de staat China (het woord ‘China’ zou afgeleid zijn van ‘Qin’). Op dat moment waren de Romeinen inderdaad bezig hun macht te vestigen in het Middellandse Zeegebied (Tweede Punische oorlog, 218-201 v. Chr.). De Chinezen wisten van het bestaan van het Romeinse Rijk. Toch lijkt het geschiedkundig onwaarschijnlijk dat de Chinezen concepten overnamen van de Romeinen. Historici die zich bezighouden met global history stellen doorgaans dat de Chinese beschaving voorliep op die van het Westen.

Vóór Columbus waren de directe contacten tussen Europa en Amerika beperkt. Hoe waarschijnlijk is het dat Tolteken, Maya’s en Inca’s de Romeinen als voorbeeld namen?

Macht en religie

Het christendom is niet de enige religie die door machthebbers werd geïnstrumentaliseerd. De islam ontstond chronologisch ná jodendom en christendom en kan dus in theorie het ‘christelijke’ voorbeeld gevolgd hebben. Hoe zit het met andere godsdiensten?

Binnen het hindoeïsme ontstond een kastenstelsel, waarbij niet toevallig priesters en wereldlijke heersers bovenaan de ladder stonden. De diverse rijken in Mesopotamië hadden doorgaans polytheïstische religies, waarbij de vorst, al dan niet in een verbond met de hogepriester, namens de goden de kosmische balans handhaafde en ‘chaos’ voorkwam.

Wie streeft naar macht, benut ieder middel. Een groep gewapende vechtersbazen is uiterst effectief, vooral als het een georganiseerd en gedisciplineerd leger betreft. Soldij, uitrusting en huisvesting van soldaten vereist financiële middelen. Geld is ook handig om mensen op vreedzame wijze voor je te winnen. ‘Brood en spelen’. Bismarck introduceerde sociale wetgeving om socialisten het gras voor de voeten weg te maaien. Dan is er nog beeldvorming. In de oudheid beelden en gezichten op munten, vanaf de moderne tijd media. Kranten in de negentiende eeuw, radio en tv in de twintigste en internet in de eenentwintigste.

Tot voor kort was religie belangrijk voor mensen (buiten het Westen is dat doorgaans nog steeds het geval). Een probaat middel om macht te legitimeren én om onderdanen gezagsgetrouw te maken. Welke machthebber laat zo’n buitenkans schieten?

Niet alleen religie is ambigu

Soldaten kunnen partij kiezen tegen de zittende heerser, legers kunnen zich ontwikkelen tot een staat binnen de staat. Geldschieters kunnen tegenkandidaten sponsoren, de samenleving kan ondergeschikt worden gemaakt aan de belangen van de rijksten. Media kunnen kritisch worden jegens de zittende regering, of als ‘vierde macht’ onderdeel zijn van de gevestigde orde.

Drie beroepsgroepen die in dienst kunnen staan van de heerser, of zich daartegen keren, of zich ontwikkelen tot afzonderlijke machtsfactor binnen het bestaande systeem. Hetzelfde is mogelijk met georganiseerde religie. Lenin had daarom een punt toen hij religie ‘opium voor het volk’ noemde. Maar lost religie afschaffen alle problemen op? Of is het enkel symptoombestrijding?

Het China van Xi Jinping hanteert een ‘sociaalkredietsysteem’ en Poetin was al vóór de invasie bezig met het loskoppelen van het Russische internet van het wereldwijde web. Internet kan dus net zo goed gebruikt worden om mensen te manipuleren en te onderdrukken, als om te informeren en te communiceren. Ondanks mogelijke nadelen pleiten opiniemakers niet voor het afschaffen van internet en digitalisering. Vervang ‘digitalisering’ door ‘godsdienst’…

Behoefte

Religie kan mensen zowel aansporen tot vredelievendheid en altruïsme, als tot onverdraagzaamheid en geweld. Religie kan helpen om het goede in de mens te bevorderen, maar is niet vereist. En zonder religie kunnen we elkaar nog steeds haten.

Wat als religie niet enkel een culturele uitingsvorm is, maar een menselijke immateriële behoefte die net zo reëel is als het verlangen naar vriendschap, liefde of erkenning? In dat geval zullen mensen, na het afschaffen van alle bestaande religies, na verloop van tijd alsnog iets bedenken om in die behoefte te voorzien. De energie die sommigen besteden aan het uitbannen van religie is dan verspilde moeite.

Cultuur

Kerst terugbrengen tot een non-religieuze cultuuruiting zal klagers niet tevredenstellen. De kerstman, is dat niet een oude ‘witte’ man met overgewicht die zijn werknemers slaafs behandelt, arme rendieren laat werken en kinderen materialisme bijbrengt? Als Kerstmis geen vehikel is van het kapitalisme, dan is het wel ‘culturele toe-eigening’ van de voorchristelijke midwinterfeesten. Voor een puritein is het een gruwel als mensen genieten.

Nog over de strip die aanleiding was voor dit stukje. Zouden de stripmakers een soortgelijke grap durven maken over een islamitisch feest? Had De Volkskrant dat afgedrukt?

Maya's

Ook zonder religie kunnen we elkaar haten