Twee weken lang blikt de Doorbraak-redactie in een aantal eindejaarsinterviews terug én vooruit. Wat waren de meest spraakmakende trends en gebeurtenissen van het voorbije jaar? En wat brengt 2023 ons? Gaande van de gruwel in Oekraïne over de migratiecrisis of de politieke chaos in eigen land tot de toekomst van onze landbouw. Vandaag: socioloog en onderzoeker Ruud Koopmans.

De asiel- en migratiecrisis is opnieuw helemaal terug van nooit echt weggeweest. En de stevige rellen na de wedstrijden van de Marokkaanse voetbalploeg stelden nogmaals scherp op de samenlevingsproblemen waar een aantal grote Europese steden mee blijven kampen. Op zoek naar oplossingen pleit de Nederlandse socioloog en onderzoeker Ruud Koopmans onder meer voor een radicaal ander asielmodel. “Vandaag helpen we vooral mensen die daar strikt genomen niet echt nood aan hebben.”

Koopmans buigt zich aan de Berlijnse Humboldt Universiteit al jarenlang over migratie en asiel. Binnenkort verschijnt van zijn hand De Asielloterij, een titel die bijzonder weinig aan de verbeelding overlaat. Onlangs publiceerde hij samen met een rist andere academici ook al een boek over de rechten van meerderheden en minderheden die samenleven in één land. Een thema dat de voorbije jaren enkel maar aan belang gewonnen lijkt te hebben. Maar, zo vindt Koopmans, we hebben in Europa de neiging om de rechten van de meerderheden uit het oog te verliezen.

Hoe kijkt u naar nieuwe asiel- en migratiecrisis, niet enkel in België maar net zo goed in Nederland, Duitsland of Oostenrijk. Was dit ‘an accident waiting to happen’?

Ruud Koopmans: ‘We hadden deze nieuwe crisis absoluut kunnen zien aankomen. Toen er in 2015 een grote asielstroom op gang kwam, zag de EU zich finaal verplicht een deal te sluiten met de Turkse president Erdogan om de instroom richting West- en Noord-Eurpa te stoppen. Sindsdien zijn we hier en daar gaan inzetten op strengere grenscontroles, we hebben nog wat extra muren of hekkens gebouwd, maar eigenlijk zijn dat allemaal lapmiddelen.’

‘De kern van het asielprobleem zit in de structuur van het Europese asielbeleid, en daar is sindsdien niets fundamenteels meer aan veranderd. We zijn een speelbal van internationale gebeurtenissen én van chantage door autocraten van divers allooi. Herinner u Wit-Rusland, dat eind 2021 duizenden vluchtelingen vanuit onder meer Syrië richting EU stuurde door hen zelf visumvrij het land binnen te laten en vervolgens door te sturen.’

Welke beleidskeuzes heeft de EU dan?

‘Ofwel houden we ons aan onze eigen regels en dus ook aan ons ruimhartige asielbeleid. We laten mensen die asiel willen aanvragen binnen, starten massaal veel asielprocedures op en stellen dan vast dat ook zij die afgewezen worden gewoon in het land blijven. Op termijn wordt die instroom dan steeds groter, omdat mensensmokkelaars dan nog veel meer mensen richting EU gaan sturen.’

‘Stellen we ons daarentegen veel strenger op, dan moeten we allerlei maatregelen nemen die ook tegen de geest van het asielrecht indruisen. Van verboden pushbacks in Griekenland tot het tegenhouden van bootjes op zee, zodat vluchtelingen zelfs niet de kans krijgen om de EU binnen te komen en hier asiel aan te vragen. In combinatie daarmee benoem je dan een aantal twijfelachtige figuren aan de EU-grenzen tot portier.’

Met andere woorden: de pest of de cholera?

‘Binnen het huidige asielsysteem dat we hier in Europa blijven aanhangen, komt het daar inderdaad min of meer op neer. In mijn nieuwe boek, dat volgend voorjaar verschijnt, pleit ik niet toevallig voor een heel andere aanpak. Ik vind absoluut dat we moreel gebonden moeten blijven aan het internationale asielrecht, dat zich concreet vertaalt in de Conventie van Genève. Mensen die op de vlucht zijn voor oorlog of geweld kunnen we dus niet terugsturen naar landen waar ze gevaar lopen. Ze hebben recht op asiel.’

‘Tegelijk stipuleert het internationale asielrecht nergens dat zij recht hebben op bescherming in pakweg België, Denemarken of Duitsland. Wél in een veilig land, waar ze geen gevaar lopen op vervolging en waar ze niet worden teruggestuurd. Dat is dus ook de aanpak waar Denemarken nu op aanstuurt.’

Dat land overweegt om asielzoekers over te brengen naar Rwanda, en zag het aantal kandidaat-asielzoekers de voorbije jaren spectaculair dalen. Mede daardoor ging de instroom in een aantal andere West-Europese landen fors de hoogte in. Wat zou er gebeuren mochten alle Europese landen de Deense aanpak volgen?

‘Wel, ik vermoed dat heel veel asielzoekers dan wellicht twee keer zouden nadenken alvorens effectief naar Europa te komen. Het punt is natuurlijk dat de meerderheid van de asielzoekers die we hier vandaag registreren helemaal niet direct vluchten voor vervolging of oorlogsgeweld. Doorgaans bevonden zij zich, alvorens naar Europa te trekken, al in veilige landen.’

‘Ze komen vooral naar hier omdat ze verwachten dat de omstandigheden in West-Europa een pak beter zijn dan in de landen waar ze eerst terechtkomen wanneer ze hun geboorteland ontvluchten. Dit gezegd zijnde: door veel minder asielzoekers aan te trekken, verzaak je in mijn ogen ook aan je morele plicht om mensen in nood te helpen en aan het basisidee achter het internationale asielrecht. Vandaag helpen we vooral mensen die daar strikt genomen niet echt nood aan hebben.’

Wat is dan het alternatief?

‘Je kan een zeer restrictief systeem invoeren zoals Denemarken, maar tegelijk ook meer échte vluchtelingen blijven opnemen. Bijvoorbeeld via hervestigingsprogramma’s van de VN. Momenteel nemen de Europese landen via die weg maar een zeer beperkt aantal vluchtelingen op.’

Wat zijn dan de voordelen daarvan?

‘Je hebt als land een veel betere controle op de instroom, wat nu absoluut niet meer het geval is. Je kan dan ook werken met jaarlijkse quota per land. En bovendien kan je de vluchtelingen vooraf ook screenen: het is natuurlijk niet de bedoeling dat we hier mensen binnenbrengen die ook een veiligheidsrisico opleveren.’

Waarom is er bij Europese politici zo weinig enthousiasme voor een dergelijke, vernieuwende aanpak?

‘Enerzijds bestaat er een sterke pro-vluchtelingenlobby in Europa, van advocaten voor wie dit een lucratieve business is tot allerlei ngo’s. Anderzijds is dit een zeer gepolitiseerd thema, wat zowel voor linkse als rechtse partijen ook zeer wervend kan zijn. Terwijl we net zouden moeten afstappen van het huidige, zeer polariserende model.’

‘Ik denk overigens ook niet dat we het aantal vluchtelingen absoluut moeten beperken. Europa kan best wel de aantallen aan die we hier pakweg de voorbije twee decennia over de vloer hebben gekregen, op voorwaarde dat het een stuk beter gedoseerd gebeurt. Een vloedgolf zoals in 2015, die kunnen we onmogelijk zo snel allemaal integreren.’

Maar waarom zou het dan gemakkelijker zijn om échte vluchtelingen te integreren – en daarvoor ook een publiek draagvlak te scheppen – dan nieuwkomers die strikt genomen geen recht hebben op asiel?

‘Vandaag is het toch vooral die laatste categorie die vaak voor problemen zorgt, zeker als hun aanvraag wordt verworpen. Ze liegen over hun land van herkomst of gooien hun paspoort weg, ze verzetten zich tegen hun uitwijzing of belanden noodgedwongen in de criminaliteit. Via hervestiging wordt het ook veel gemakkelijker om volledige gezinnen op te nemen, terwijl we vandaag toch vooral alleenstaande jongemannen zien toestromen. Het huidige systeem is een loterij met zeer ongelijke kansen, waarbij het in de eerste plaats niet de mensen zijn die écht bescherming nodig hebben die asiel kunnen aanvragen.’

U bracht onlangs, samen met een heel aantal politicologen en filosofen, ook een boek uit over de rechten en plichten van meerderheden en minderheden die in één land moeten samenleven. Een bijzonder actueel thema, zo bleek onlangs nog maar eens na de voetbalwedstrijden van de Marokkaanse ploeg?

‘Wel, we stellen vast dat in steeds meer West-Europese landen de cultuur van de meerderheid onder druk komt te staan door immigratie. Die minderheden brengen niet enkel een bepaalde cultuur en bepaalde gewoonten mee, ze eisen ook meer rechten op. Die vaststelling voedt ook in belangrijke mate de opkomst van recht-populistische partijen. Je kan die kiezers dan gemakkelijk wegzetten als rechtse extremisten en hen negeren, maar dat heeft duidelijk niet gewerkt de voorbije jaren. Je isoleert die mensen dan een tijdlang op politiek vlak, maar de sociale polarisatie in het land wordt er alleen maar groter door en op termijn komen die partijen wellicht toch ooit aan de macht.’

‘Dan gaan de poppen pas echt aan het dansen. Zeker in een wereld waarin nationale staten ook steeds meer gebonden zijn door allerlei internationale verdragen, die vaak ook uitdrukkelijk ijveren voor de verdediging van de rechten van minderheden. De enige politieke optie die dan rest, is uit die verdragen stappen. Het Verenigd Koninkrijk deed dat met de Brexit, Denemarken deed dat via een uitzonderingsclausule bij de EU voor het Deense asiel- en migratiebeleid.’

U vindt dat we te ver zijn doorgeschoten in het erkennen van allerlei rechten voor minderheden?

‘Voor sommige godsdienstige voorschriften is dat wellicht het geval. Tegelijk stellen we ons ook zeer behoudend en schroomvol op als het over de verdediging van de rechten en de cultuur van de meerderheid gaat. Waarom zouden we niet nadrukkelijker erkennen en benadrukken dat pakweg Nederland of Vlaanderen ook echt een culturele eigenheid en identiteit hebben? En dat die net zo goed beschermd mogen worden? Vandaag wordt een Nederlander almaar meer verengd tot iemand die een Nederlands paspoort bezit, of iedereen die in Nederland woont. Dat is onzin uiteraard.’

Wat u nu beschrijft, is dat dan een fenomeen dat zich vooral in Europa voordoet?

‘Dat klopt. Het is bij ons blijkbaar niet meer legitiem om onszelf als een etnische groep te benoemen, die net zoveel recht heeft als pakweg Turken of Marokkanen om zichzelf ook zo te uiten. Het is een stevige misvatting dat de Nederlandse overheid cultureel geheel neutraal moet zijn: ze mag best de Nederlandse cultuur, identiteit en geschiedenis promoten.’

Is die nadrukkelijke claim van nogal wat West-Europse landen om zichzelf als progressief en multiraciaal in de markt te zetten ook een trigger voor meer migratie richting West-Europa?

‘Dat betwijfel ik enigszins. Zowat elk onderzoek geeft aan dat migranten vooral op zoek zijn naar een beter leven. Ook mochten wij op cultureel vlak minder ruimdenkend zijn, en migranten duidelijk maken dat we van hen verwachten dat ze zich aanpassen aan onze kernwaarden, zou de grote meerderheid nog altijd naar hier afzakken. En let wel: de meeste migranten uit pakweg Syrië of Afghanistan zouden dat ook respecteren. Ze hebben het in eigen land immers nooit anders geweten.’

Waarom stellen we ons dan vaak toch zo weinig kritisch op tegenover nieuwkomers? Wie heeft daar iets bij te winnen?

‘Migratie is bij uitstek een thema om de integriteit van politieke tegenstanders te ondergraven, en dus ook om de eigen morele superioriteit te benadrukken. Door je politieke houding tegenover migratie geef je een soort van signaal, dat eigenlijk weinig met migranten te maken heeft.’

‘De felste debatten op dat vlak worden niet toevallig vaak gevoerd over de meeste extreme en radicale claims van minderheidsculturen. Bijvoorbeeld de vraag om hier een boerka te kunnen dragen. Of het zogenaamde recht om vrouwen geen hand te geven. We zien datzelfde mechanisme overigens ook elders opduiken. Bijvoorbeeld in het transgender-debat, waar sommigen dan zelfs willen ontkennen dat er twee geslachten bestaan.’

Wat is voor u dan de moraal van dit verhaal als het over de rechten van meerderheden versus minderheden gaat?

‘We moeten inzien dat ook meerderheden recht hebben op een eigen identiteit, waaruit ook rechten voortvloeien, net zoals minderheden dat kunnen doen.’

Maar wegen de rechten van die meerderheden dan ook zwaarder door, omdat zij nu eenmaal in de meerderheid zijn?

‘We hebben jarenlang de denkfout gemaakt dat vooral de minderheden rechten moesten krijgen, net omdat zij in de minderheid waren. Meerderheden hadden in die optiek geen speciale bescherming of rechten nodig, want ze konden die sowieso altijd claimen. Er is niets mis met de bescherming van minderheden, maar nu de minderheden in bepaalde West-Europese steden of regio’s steeds groter worden, moeten we dus ook nadrukkelijker aandacht besteden aan de rechten van de meerderheid. Ook al omdat het assimilatieproces van sommige minderheden helemaal niet zo snel en soepel loopt als het zou moeten lopen. Dat zorgt op termijn onvermijdelijk voor problemen.’

Morgen: onderzoeker Tijl De Bie.

Meerderheden

Ruud Koopmans: ‘Vandaag helpen we vooral mensen die daar geen nood aan hebben’

Grondwettelijk Hof: Thierry Detienne volgt Jean-Paul Snappe op