Dertig jaar geleden werd in Maastricht het gelijknamige verdrag ondertekend, een nieuwe en beslissende stap in de economische integratie van de toenmalige EG. ‘De voorbije decennia stonden in het teken van almaar meer uniformisering en schaalvergroting. Vandaag moet de Unie net in de omgekeerde richting evolueren’, stelt professor en expert internationale economie Luc Soete. ‘Om ook politiek te overleven, moet de EU meer aandacht besteden aan grote regionale diversiteit in Europa.’

Stevige verrassing

Toen het beroemde Europese verdrag de hoofdstad van Nederlands Limburg in 1992 op de wereldkaart zette, doceerde Luc Soete daar al internationale economie. Nog eens twintig jaar later zou hij ook rector worden van de Maastrichtse universiteit. ‘Ik ben vanuit België in Maastricht geland in 1986’, blikt hij terug. ‘Intussen had ik hier ook het onderzoeksinstituut Merit opgericht (Maastricht Economic and Social Research Institute on Innovation and Technology, FMI).’

Soete herinnert zich nog bijzonder goed in welke sfeer het verdrag van Maastricht het levenslicht zag. ‘Er heerste toen flink wat internationale spanning. De Nederlanders hadden de voorbereiding van dat verdrag niet al te best aangepakt. Aanvankelijk leefde nog het idee dat dit er vrij gemakkelijk zou worden doorgeduwd, maar dat bleek een misvatting. Het Franse en het Duitse standpunt lagen behoorlijk ver uit elkaar, en de Britse premier Major voerde zelfs regelrechte oppositie tegen de voorliggende plannen. Dat het verdrag er uiteindelijk toch gekomen is, kwam als een stevige verrassing.’

Economische crisis

De voorbije decennia stonden de Fransen doorgaans op de rem als het op meer Europese integratie aankwam, terwijl Duitsland meestal het voortouw nam. Dat was dertig jaar geleden niet het geval?

Luc Soete: ‘Nee, niet bepaald. De dominante drijfveer achter de Europese eenmaking was, tot diep in de jaren ’80, het ‘nooit meer oorlog’-idee. Begin jaren ’80 stokte evenwel de sterke economische groei die in de decennia na de Tweede Wereldoorlog voor heel wat vooruitgang en optimisme had gezorgd. Heel Europa sukkelde in een zware economische crisis, met vaak torenhoge werkloosheid. De Europese landen beconcurreerden elkaar op basis van de wisselkoersen van hun nationale munten, waarbij devaluaties de lokale industrie kortstondig opnieuw wat aantrekkelijker moesten maken.’

‘Op een bepaald moment heeft de toenmalige Franse president Mitterand de Duitsers ervan overtuigd de autonomie van hun Duitse mark op te geven. Dit idee botste radicaal met het strenge monetaire beleid dat de Duitsers tot dan hadden gevoerd. Dit leidde tot regelmatige devaluaties van andere Europese munten, die zo de concurrentiepositie van hun industrie wilden ondersteunen. Een gemeenschappelijk Europees monetair beleid en op termijn ook een gemeenschappelijke munt moesten komaf maken met die grote wisselkoersschommelingen en voor meer economische stabiliteit zorgen.’

‘Aanvankelijk was het plan om alleen de Benelux, Duitsland en Frankrijk deel te laten uitmaken van die monetaire unie. Toen al leefde er nogal wat bezorgdheid over de toetreding van de Zuid-Europese landen. Wij gingen toch de Italiaanse pensioenen niet betalen? Daarom is het ook zo merkwaardig dat een land als Griekenland enkele jaren later ook lid is geworden van die monetaire unie.’

Soevereiniteit

Het Verdrag van Maastricht leidde er ook toe dat de lidstaten een deel van hun soevereiniteit opgaven. Er werden afspraken gemaakt over een gemeenschappelijk buitenlands en veiligheidsbeleid, en men zou nauwer gaan samenwerken op vlak van Justitie en Binnenlandse zaken. Is de Europese burger ook echt beter geworden van die afspraken?

‘Ik bekijk het vooral vanuit een macro-economisch perspectief. En dan kan je niet ontkennen dat er dankzij Maastricht veel meer stabiliteit gekomen is. Tegelijk kan je ook wel wat vragen stellen bij de monetaire criteria die later zijn vastgelegd met het oog op de echte invoering van de eenheidsmunt. Maar Maastricht zelf was voor mij min of meer het orgelpunt op het proces van economische integratie. Vergeet bijvoorbeeld niet dat in 1992 ook de gemeenschappelijke interne markt is ingevoerd, waardoor de economische grenzen en handelsbelemmeringen binnen Europa werden afgeschaft. Die stap heeft echt tot een enorme efficiëntie-boost geleid.’

Toch is het al snel pijnlijk duidelijk geworden dat een gemeenschappelijk monetair beleid niet werkt als ook het fiscale beleid in de verschillende lidstaten niet geharmoniseerd wordt?

‘Dat klopt, en net daarom zijn later ook de intussen beruchte Maastricht-normen in de steigers gezet, met bijvoorbeeld een maximale schuldratio van 60 procent en een jaarlijks begrotingstekort dat niet hoger mag oplopen dan 3 procent. Maar amper waren die criteria goedgekeurd en ingevoerd of Duitsland veegde er als grootste lidstaat al meteen de broek aan. Omdat het de Duitse hereniging onmogelijk kon realiseren zonder bijzonder zware investeringen in de ex-DDR.’

Inflatie

De strenge begrotingscriteria die toen werden vastgelegd, kwamen de voorbije jaren – en dan zeker sinds de financiële crisis – almaar zwaarder onder vuur. En tijdens de pandemie heeft de Europese Commissie ze zelf tijdelijk on hold gezet. Heeft zo’n stringent begrotingskader vandaag eigenlijk nog wel zin?

‘Dat is nu inderdaad de hamvraag. Wanneer er tussen landen onderling gigantische verschillen bestaan op vlak van efficiëntie en economische productiviteit – pakweg Griekenland versus België of Duitsland – dan vangen schommelingen in de wisselkoers dit normaal op. Als die landen eenmaal vastzitten in een eengemaakt monetair systeem, zoals de EU vandaag is, kan dit uiteraard niet meer. Dan kan je alleen ingrijpen door de lonen aan te passen – lees: te doen dalen – in die landen die economisch achterop hinken. Alleen dan kan je de zwakkere economieën competitief houden met de sterkere.’

‘De monetaire unie heeft dus een zware impact op de reële economie en dit zorgt dan weer voor politieke onrust. De ECB is beleidsmatig ook min of meer aan handen en voeten gebonden. Dat stellen we vandaag opnieuw vast. Terwijl de inflatie in België of Nederland de pan uit swingt en de zeer krappe arbeidsmarkt hier ook de lonen de hoogte injaagt, is dat in de meeste Zuid-Europese landen nog veel minder het geval, omdat de werkloosheid daar nog een stuk hoger ligt. Dit maakt het voor de ECB dus quasi onmogelijk om maatregelen te treffen die goed inspelen op de vaak heel uiteenlopende reële economische uitdagingen in de verschillende lidstaten.’

Zweden

Zijn we dan naïef geweest en hebben we jarenlang geflaterd? Hadden we de Zuid-Europese landen eerst tot meer economische hervormingen en een grotere productiviteit moeten dwingen alvorens een monetaire unie door te voeren?

‘Heel wat economen zullen dat bevestigen en aanhalen dat de armere lidstaten nodeloos zwaar geleden hebben. Met alle politieke gevolgen van dien. We zien bijvoorbeeld ook dat Zweden géén lid geworden is van de monetaire unie en dat het land daar weinig schadelijke gevolgen heeft van ondervonden. Daar staat dan weer tegenover dat de monetaire unie en de euro de voorbije twee jaar uitgebreid hun meerwaarde hebben bewezen.’

‘Zonder de fiscale solidariteit en het reusachtige steunpakket dat de EU vandaag ter beschikking stelt, zouden heel wat EU-lidstaten nu zwarte sneeuw zien. Kijk in dat verband bijvoorbeeld ook naar Turkije, dat nu door een ongeziene economische crisis gaat. Het puur gemeenschappelijke monetaire beleid is tijdens de pandemie dus ook geëvolueerd naar een fiscale solidariteit. Dat is toch een belangrijke doorbraak. Alvast tot het einde van dit jaar hebben we de Maastricht-criteria voorlopig losgelaten. Volgend jaar wacht ons dus een grote test: hoe zullen we die criteria deels lossen en vergroenen?’

Nieuw kader

Hoe kijkt u daar zelf tegenaan? Welke lessen moeten we trekken uit de fouten van de voorbije decennia?

‘We zitten vandaag ongetwijfeld in een nieuw kader, niet in het minst door de enorme uitdagingen die onder meer de Europese green deal ons stelt. Groei om de groei wordt min of meer opzij geschoven. We leggen eventuele groei voortaan ook strenge duurzaamheidscriteria op. Ik denk dat we de begrotingscriteria ook in die zin moeten aanpassen. We moeten een duidelijk onderscheid maken tussen de pure consumptie-uitgaven enerzijds en toekomstgerichte, duurzame investeringen anderzijds.’

‘De ruimte die overheden kregen om echte investeringen te doen, is natuurlijk altijd al een twistappel geweest omdat Europa daarvoor telkens ook het licht op groen moest zetten. Ik zou het een goede zaak vinden dat we voortaan meer schulden kunnen maken voor echt duurzame investeringen. Dit gezegd zijnde: de Europese Commissie zal vanaf volgend jaar sowieso wel opnieuw scherp toezicht moeten houden op de uitgaven van de lidstaten. Anders dreigen we hier en daar wel zeer creatieve begrotingen te zien opduiken.’

Eurosceptisch

Heeft het verdrag van Maastricht paradoxaal genoeg ook niet mee de basis gelegd voor het groeiende euroscepticisme in heel wat landen? Interne politieke problemen werden gemakshalve vaak op het Europese monetaire beleid afgewenteld. En in de aanpak van gemeenschappelijke grote internationale uitdagingen – denk maar aan het migratieprobleem – toonde Europa zich vaak toch onmachtig?

‘Heel wat Oost-Europese landen stonden te springen om lid te worden van de EU en willen vandaag ook graag aansluiting krijgen bij de monetaire unie. Tegelijk zie je net in die landen dat euroscepticisme aanzwellen. Ik geloof dat een eengemaakt monetair beleid eigenlijk niet langer relevant is omdat de wisselkoersen van die landen die wel lid zijn van de EU, maar nog geen deel uitmaken van de monetaire unie, amper nog variëren. Ook de meest eurokritische partijen in pakweg Frankrijk of Nederland zullen niet meer pleiten voor een terugkeer naar de eigen nationale munt of een eigen monetair beleid. Het debat gaat nu vooral over migratie, de green deal, noem maar op.’

Vrekkige vier

Maar kunnen we nog inzetten op een verdere monetaire en economische integratie als de lidstaten tegelijk liever cavalier seul blijven spelen rond die, politiek vaak zeer gevoelige, thema’s?

‘U heeft daar zeker een punt. Een economische monetaire unie zal noodzakelijk ook tot een economische politieke unie moeten leiden. Anders dreigt die monetaire unie op termijn ook niet houdbaar te zijn, omdat de spanningen te hoog dreigen op te lopen. De ECB kan niet eeuwig overheidsobligaties uit pakweg Italië of Griekenland blijven opkopen.’

‘De pandemie heeft ervoor gezorgd dat de zogenaamde ‘vrekkige vier’, waaronder Nederland en Duitsland, zich plots bereid toonden om mee te gaan in een verregaande fiscale solidariteit via een bijzonder ambitieus investeringsbeleid. Enkel Oostenrijk sputtert nog altijd tegen. Een land als Italië ontvangt nu bijvoorbeeld bijna 200 miljard euro aan Europese investeringssteun (69 miljard in giften en 122 miljard in leningen, FMI) maar op een mooie dag zal ongetwijfeld ook de vraag naar het rendement daarvan opnieuw op tafel komen.’

Specifieke uitdagingen per regio

Hebben we, 30 jaar na Maastricht, dan geen nood aan een nieuw verdrag, dat Europa ook meer politieke macht geeft?

‘Ik denk dat er op termijn veel meer bevoegdheden naar de regio’s zullen moeten vloeien. Bepaalde beleidsdomeinen, denk maar aan veiligheid of migratie, moeten van het nationale naar het Europese niveau worden getild, omdat er daar voor die domeinen nog veel efficiëntiewinst kan worden geboekt. Daar staat evenwel tegenover dat heel wat bevoegdheden beter op regionaal niveau kunnen worden beheerd, vanuit diezelfde efficiëntie-overwegingen.’

‘Neem nu de transitie richting een meer duurzame woningbouw of een andere energie-infrastructuur. Zoiets kan je veel beter op het niveau van grote regio’s aanpakken. In België is dit al deels gebeurd, maar hier in Nederland bijvoorbeeld trekt Den Haag al die bevoegdheden nog angstvallig naar zich toe. Willen we de Europese burgers écht mee krijgen, dan moeten we volop de kaart van de subsidiariteit durven te trekken: bepaalde bevoegdheden toewijzen aan dat bestuursniveau dat daarop ook de grootste impact heeft. Zo krijgen we een Europa dat veel meer rekening houdt met de diversiteit en de specifieke uitdagingen van regio’s. En dus ook met de burgers die daar wonen. De voorbije decennia lag de focus altijd op meer uniformiteit en op schaalvergroting. Vandaag zit de uitdaging vooral in de erkenning van de diversiteit van Europa, en in de vertaling daarvan naar het beleid.’

Naar aanleiding van 30 jaar Verdrag van Maastricht had Pieter Bauwens voor Doorbraak TV een gesprek met Johan Van Overtveldt (N-VA) en Rik Van Cauwelaertgesprek met Johan Van Overtveldt (N-VA) en Rik Van Cauwelaert.

Merit

Luc Soete, 30 jaar na Maastrichtverdrag: ‘De uitdaging zit nu in de erkenning van de diversiteit van de regio’s’