Het muziek- en dramatheater Mikola Kulysh in Cherson is een van de oudste theaters van Oekraïne. Het wordt al 33 jaar geleid door Oleksandr Kniga. De inmiddels 63-jarige Oekraïner is als voorzitter van de Eurasia Theater Association ook op internationaal niveau een beroemdheid. Ik sprak met hem over de bezetting van Cherson, zijn arrestatie en de evacuatie van zijn familie uit het door de Russen bezette gebied.

Invasie

Wat gebeurde er tijdens de begindagen van de invasie?

‘Op 23 februari was de première van het stuk “Eeuwigheid en een dag” van de Servische dramaturg Milorad Pavic. Het was een succes en we kwamen zeer laat thuis. De volgende morgen werden we in alle vroegte gewekt door ontploffingen. Mijn oudste zoon belde me en zei: “Papa, de oorlog is begonnen”.’

‘Met mijn jongste zoon reden we daarop in paniek naar de winkel om levensmiddelen in te kopen zolang het nog kon. We gingen tanken bij een pompstation, waar al een kleine file stond. Daarna werd ik opgehaald door de chauffeur van het theater. Wij wonen aan de rand van het stadje Olesjky op de linkeroever van de Dnjepr, achter de inmiddels verwoeste Antonov-brug. Aangekomen in het theater sloten we het gas af.’

‘We openden de schuilkelder van het theater. Ik gaf aanwijzingen om er een kleine kantine in te richten. Toen belde mijn vrouw en vroeg me naar huis terug te keren, omdat er overal ontploffingen waren en de kinderen in angst zaten. Tegen het middaguur was dat. Net voor de Antonov-brug werd ik gebeld door een vriend die me waarschuwde dat er in Olesjky al tanks stonden.’

‘Toen landden voor mijn ogen Russische parachutisten op de brug. Helikopters vlogen af en aan en er werd aan een stuk door geschoten. Er was geen doorkomen aan en we reden terug naar Cherson. Via omwegen en met een roeiboot van een kennis slaagde ik er uiteindelijk in terug te keren naar huis.’

En wat deed u thuis?

‘Mijn oudste zoon was met zijn gezin naar ons huis gekomen, zodat we uiteindelijk met elf personen bij elkaar waren. Het eerste wat we deden was matrassen naar de kelder sjouwen. Tanks raasden voorbij, vliegtuigen vlogen af en aan. Er waren voortdurend ontploffingen. Zo begon voor ons de oorlog. In die begindagen waren we compleet afgesneden van Cherson. We leefden eerder dan alle anderen onder de Russische bezetting.’

Russische bezetting

Hoe was dat?

‘De politie liet zich niet meer zien. Plunderaars stortten zich op winkels en inderhaast verlaten huizen. Daarom besloten we met een paar andere mannen in ieder geval ’s nachts te patrouilleren. Zoals ik later hoorde, begonnen op 2 maart in Cherson de eerste demonstraties tegen de bezetter. De Russen waren eerst aan de stad voorbijgereden om Mikolajiv te bezetten, maar toen dat mislukte, keerden ze langzaam aan terug en zwermden uit langs de Dnjepr. Ze reden een aantal malen langs Olesjky, omdat ze de weg kennelijk niet konden vinden.’

Hebben de Russische tanks dan geen navigatiesystemen?

‘Waarschijnlijk wel, maar direct in de eerste nacht van de invasie hadden de inwoners alle bewegwijzering, plaats-en straatnaamborden en huisnummers verwijderd.’

Cherson

En wanneer was de weg naar Cherson weer vrij?

‘Na ongeveer een week was het weer mogelijk van ons huis naar Cherson te komen. Op de brug hadden de Russen een controlepunt ingericht. Ik ben afgevaardigde van de raad van de oblast Cherson. Samen met andere raadsleden hadden we na de invasie nog unaniem verklaard dat Cherson tot Oekraïne behoort.’

‘Ik gaf ook interviews voor buitenlandse media. Daarom was het niet zo raadzaam me in de stad te laten zien. Ik had echter gehoord van een collega dat er in de schuilkelder van het theater inmiddels al 75 mensen onderdak gevonden. Op 8 maart, de internationale vrouwendag, had ik daarom het plan opgevat om de vrouwen in de schuilkelder van het theater met bloemen van de markt te verrassen. Mijn collega raadde me af te komen omdat de arrestaties in volle gang waren. Ik ging toen naar het centrum van Olesjky waar juist een demonstratie plaatsvond tegen de Russische bezetting. Ik sloot me aan en deelde bloemen uit aan de aanwezige vrouwen.’

Daar konden de Russen zeker niet om lachen?

‘Eerst gebeurde er niets. Alles draaide vooral om huis-, tuin- en keukenproblemen. De winkels waren gesloten. De apotheken waren leeg en werden niet meer bevoorraad, er waren geen medicijnen meer, niets. Soms was er ergens een markt waar dorpelingen vlees aanboden, dan moesten we daar snel heen. Er was geen brood meer, maar met vereende krachten wisten we een bakkerij op poten te zetten. En de nachtelijke patrouilles deden we natuurlijk.’

Was er elektriciteit?

‘Ja, de stroom werd eigenlijk maar voor een dag onderbroken. Er was geen gastoevoer meer. Maar we konden het huis dus met stroomkacheltjes verwarmen.’

Arrestatie

Maar na verloop van tijd kwamen ze u ophalen?

‘Ja, op 23 maart kwamen legervoertuigen voorrijden. Ik deed de deur open en een gemaskerde vroeg: “Oleksandr Kniga?” Ik beaamde en de militair beval iedereen het huis te verlaten. Daarna moest ik met ze naar binnen. Er liepen drie soldaten met wapenschilden voor me die net als in een slechte actiefilm voor elke ruimte stilhielden.’

‘Ze doorzochten de kamer. Dan zeiden ze “leeg” en gingen verder. Zo werd het hele huis, de garage en de tuin doorzocht. Toen we weer buiten kwamen, zag ik dat er een scherpschutter op het dak van de buren lag. Er stonden drie pantservoertuigen en tien auto’s met de letter “Z” erop geschilderd voor ons huis. Een grote groep militairen had het terrein omsingeld. Hun automatische geweren waren op ons gericht. Het was net de arrestatie van Osama Bin Laden.’

‘Ik werd weer naar binnen gebracht. In mijn studeerkamer zetten ze me op een stoel en schreeuwden: “U heeft de demonstraties in Cherson georganiseerd! U heeft geld gegeven om de demonstraties te houden!” Ik antwoordde dat ik al die tijd zelfs niet in Cherson was geweest, maar gaf toe dat ik in Olesjky was en er bloemen had uitgedeeld op de demonstratie. Daarvan stonden sowieso foto’s op sociale media. Nadat ze het hele huis op zijn kop hadden gezet, zeiden ze tegen mijn vrouw: “Pak wat in, we nemen hem voor een paar dagen mee”. Zo werd ik met een enorm konvooi afgevoerd.’

Gevangenis

En waar brachten ze u naar toe?

‘Eerst werd ik naar het gemeentehuis in Cherson gebracht. Ze wisten daar kennelijk niet wat ze met me moesten doen en na een korte woordenwisseling reden we verder naar een kleine gevangenis aan de rand van de stad. De bewakers waren Boerjaten, ze waren weliswaar gemaskerd, maar de oogjes hadden ze verraden.’

‘Ik moest mijn veters uit mijn schoenen trekken en mijn riem afgeven. Ze boeiden mijn handen en trokken een stinkende muts over mijn gezicht. Ik werd in een cel gestopt die ze de “zachte” noemden, een ruimte van twee bij twee meter bedekt met isolatiemateriaal. Angst kreeg ik toen ik in de cel ineens alcohol rook. Ik dacht, nu komen ze met een spuitje met waarheidsserum. Maar ze duwden me een watje in de mond en zeiden dat ze controleerden of ik onder invloed van drugs stond. Ze namen vingerafdrukken en foto’s zonder muts. Na verloop van tijd haalden ze me uit de cel voor ondervraging.’

Geheime dienst

U werd door de Boerjaten ondervraagd?

‘Nee, door een medewerker van de Russische geheime dienst FSB. Die man was intelligenter dan de Boerjaten, maar hem ergens van te overtuigen bleek compleet onmogelijk. Hij begon weer het verhaal over de demonstratie die ik georganiseerd zou hebben en sprak over zichzelf als een broer die gekomen was om ons te bevrijden.’

‘Ik zei: “Normaal gesproken brengen broers op visite cadeautjes mee, jullie komen met tanks”. Ik was niet echt bang, want ik had dit soort scènes al duizend keer gezien op toneel en televisie. De eerste ondervraging wordt gedaan door een vriendelijke, dan komt er een kwade en zo wisselen ze elkaar af. Tegen de avond werd ik weer naar een van de FSB-ers gebracht. Hij zei: “U heeft zoveel vrienden, kunt u ergens overnachten in de stad?” Ik dacht dat het een provocatie was, maar ik antwoordde dat ik naar het theater zou kunnen gaan. Ik wist toen nog niet dat na de verwoesting van het theater in Marioepol ons theater incluis schuilkelder was ontruimd.’

‘Toen werd ik eerst naar buiten gebracht, vervolgens weer naar binnen. Uiteindelijk stond ik weer buiten voor de gevangenis en kreeg mijn tas en paspoort in de handen gedrukt. Ze zetten me inderdaad met de auto ergens in de stad af, maar een heel eind van het theater. Ze waarschuwden me eerst tot tien te tellen en dan pas de muts af te doen. Het was vlak voor de avondklok, waarna Russische scherpschutters vanaf de daken op elke verdachte persoon zouden schieten zonder waarschuwing. Mijn broek hing op half zeven en met schoenen zonder veters strompelde ik zo snel als ik kon naar het huis van een kennis. Godzijdank was hij thuis. Ik overnachtte er en de volgende dag ging ik naar huis.’

Vlucht

En hoe heeft u kunnen vluchten uit het bezette gebied?

‘Via vrienden in Kiev kregen we de contactgegevens van een politieagent die een evacuatie kon regelen. Het moest snel gaan, want ik was al ingelicht dat een nieuwe arrestatie op stapel stond en ik er dan niet zo gemakkelijk vanaf zou komen. Enkele dagen later vertrokken we met zijn drieën – mijn vrouw, onze jongste dochter en ik – naar een verzamelpunt bij een fabriek. Er was een rij van duizend wachtende auto’s.’

‘Net als iedereen hadden we een provisorische witte vlag aan de auto gebonden. Sommigen hadden het woord “kinderen” op de ramen en het dak geschreven. We waren negen uur onderweg om dertig kilometer af te leggen. Ik huilde van geluk toen we na acht Russische controleposten eindelijk de Oekraïense zagen. In Odessa konden we eerst bij vrienden blijven, daarna gingen we naar Lviv en nu zijn we in Kiev.’

En uw hele familie heeft zich in veiligheid kunnen brengen?

‘Ja, gelukkig wel. Mijn oudste zoon ging een maand na ons met zijn gezin. Ze werden pas bij de derde poging door de Russen doorgelaten. Mijn schoonzoon, de man van mijn oudste dochter, heeft een eigen bedrijf. Zij bleven door omstandigheden gedwongen het langst onder de bezetting. Hij wilde zijn bedrijfsauto’s in veiligheid brengen. Via de Krim, Rusland en de Baltische landen wisten ze na vijf maanden het vrije gebied van Oekraïne te bereiken.’

Collaboratie

Heeft er al iemand de collaborerende leiding van het theater op zich genomen?

‘Jazeker, onze voormalige bewaker Valeri. Hij belde me nog vanuit de schuilkelder om me over te halen terug te komen. Hij zei: “Die Russen zijn normale jongens. Als u niet wilt, word ik wel directeur, anders halen ze nog iemand uit de Krim die wij niet kennen…” Maar over het algemeen is ons collectief uiterst correct gebleken.’

‘Slechts twintig van de 250 theatermedewerkers zijn er blijven werken. De meesten zijn vertrokken naar andere delen van Oekraïne, naar Kiev en Lviv. Anderen vertrokken ook naar familie of vrienden in het buitenland. Een van onze medewerksters kwam met haar zoontje onder het bombardement van een humanitaire corridor terecht. Ze moest met hem in een greppel duiken om te schuilen, godzijdank bleven ze ongedeerd, maar die jongen is nu nog steeds doodsbang voor alles.’

Ondergang

Ik las dat de beroemde Russische acteur Sergej Garmasj in juni het theater van de ondergang wilde redden. Kent u hem?

‘Natuurlijk, Serjozja (koosnaam voor Sergej, nvda) is in Cherson geboren. Zijn bejaarde ouders wonen hier en enkele familieleden waren in dienst van ons theater. Serjozja is een handige jongen. Na het begin van de oorlog in de Donbas kwam hij zo nu en dan op bezoek om koffie te drinken. Hij zei dan steeds: “Geen foto’s maken. Mijn bezoek aan Oekraïne moet voor de mensen in Rusland geheim blijven”.’

‘Na de bezetting had Vladimir Saldo, de Gauleiter van de regio, hem kennelijk aangeboden zijn ouders te helpen indien hij het theater wilde ondersteunen. Sergejs vader was ziek en door de bezetting waren er dus geen medicijnen meer verkrijgbaar. Ook het ziekenhuis was dicht. Een van onze actrices vertelde me dat ze door Serjozja was gebeld met de vraag of ze weer wilde gaan werken voor het theater. Ze weigerde en het hele plan verzandde klaarblijkelijk. Ze zochten naarstig naar mensen voor de seizoenstart met advertenties onder het motto “opleiding niet noodzakelijk”. Maar zelfs daarmee konden ze niemand vinden. Het was een compleet fiasco.’

Ballingschap

Maar het theater leeft voort in ballingschap?

‘Van 10 tot 19 juni hebben we van ons jaarlijkse festival een breed internationaal evenement kunnen maken ter ondersteuning van het bezette Cherson. Het theater was het culturele centrum van onze stad. Daarom besloot ik andere theaters te betrekken bij ons festival, de enige voorwaarde was het thema: Cherson. Uiteindelijk deden 64 theaters uit 12 verschillende landen mee, zelfs uit Japan.’

‘Ook vond ik een sponsor en hebben we met onze acteurs een eigen plek gekregen in het Academisch Theater Lesia Ukrainka in Kiev. Nu zijn we druk bezig aan een stuk van de regisseur Jevgeni Reznitsjenko over een vluchtelinge uit de Donbas. Het gaat op 12 oktober in première. Het is een mooi verhaal en een lot dat velen van ons aan den lijve ondervinden. Met dat stuk gaan we eind oktober beginnen aan een tournee door Oekraïne.’

U heeft contact met mensen in Cherson. Hoe is de situatie er op het moment?

‘De situatie heeft zich verscherpt. Mensen worden lukraak opgepakt. Overdag. Maar ’s nachts verstoppen de Russen zich. Ze nemen hun toevlucht in verlaten huizen. Ze zijn bang. Uiteindelijk zullen ze hals over kop vluchten naar de Krim, waar ze zich kunnen verschansen. Maar vroeg of laat zullen ze ook vandaar op de vlucht moeten slaan.’

Mikolajiv

Oleksandr Kniga aangehouden in Cherson: ‘Het leek wel de arrestatie van Bin Laden’