Het boek Op verzoek van onze Russische vrienden van de historicus Feiko Postma begint met de vreemde mededeling van een Nederlandse hoge officier aan een collega: ‘Bijgaand een opgave van de zich in uw provincie bevindende Russen, die verzameld en vervoerd moeten worden’. Die Russen blijken vooral Russinnen te zijn. Achter deze mededeling ging een werkafspraak schuil met een hoge Russische officier in Brussel om de repatriëring van Sovjetonderdanen uit Nederland te ‘vergemakkelijken’. Een gesprek met de auteur.

Wat was de reden van het harde beleid van de geallieerden en de Nederlandse overheid jegens deze Russinnen? Toch vreemd, want de Sovjets waren op dat ogenblik geallieerden in de strijd tegen nazi-Duitsland en van de Koude Oorlog was nog geen sprake.

‘Men moet een verschil maken tussen het Nederlands Militair Gezag dat in de bevrijde delen van Nederland een soort overgangsregering (september 1944-september 1945) vormde en de Nederlandse regering die in de oorlogsjaren in Londen verbleef. Volgens sombere schattingen zouden misschien wel tienduizenden Russische oorlogsontheemden (displaced persons) naar Nederland komen en die zouden een beroep doen op kostbare voedselvoorraden. Vergeet niet dat in Nederland in het laatste oorlogsjaar zwaar werd gevochten.

Een ander motief was ook dat hooggeplaatste medewerkers van het Militair Gezag in de in West-Europa actieve Sovjetofficieren, belast met de repatriëring van Sovjetonderdanen, nog bondgenoten, collega’s zagen.’

In hoeverre werd het repatriëringsbeleid vrij bepaald door de Nederlandse overheid? En in welke mate door de geallieerden?

‘Reeds voor de Conferentie van Jalta (februari 1945) voerde het Militair Gezag het beleid van gedwongen terugkeer. Begin december 1944 bevestigde de Nederlandse luitenant Alexander Orlow, na de oorlog eigenaar van de sigarettenfabriek Turmac, in een brief aan de toen hoogste Russische officier in Brussel, luitenant-kolonel Stephan Stemasov, dat alle in Nederland aan te treffen Sovjetonderdanen zouden worden doorgestuurd naar Brussel. Ook zou het Militair Gezag al hun persoonlijke gegevens, waaronder hun adres in de Sovjet-Unie, doorgeven aan Stemasov.

In oktober 1944 waren de Britten en Russen al terugkeer door dwang overeengekomen in Moskou. Wat in Jalta dus door Amerikanen, Britten en Russen werd bepaald, was slechts de formele bevestiging hiervan: kortom, iedereen die buiten zijn eigen grenzen leefde, moest terugkeren naar zijn/haar vaderland. Dat Moskou natuurlijk baat had bij de gedwongen terugkeer, sprak voor zich.

De terugkeer van de gevangengenomen voormalige soldaten van het Rode Leger, strijdend in de Wehrmacht, was een zaak van de geallieerden. Daar bleef Nederland buiten. Tot september 1945 bepaalde het Militair Gezag in het bevrijde Nederland grotendeels het beleid. Toen gingen de ministeries met voorop Buitenlandse Zaken het beleid vaststellen en kwam er snel een einde aan de gedwongen terugkeer.’

Over welke aantallen spreken we?

‘Oudere studies noemen er 5.218.000, terwijl recentere onderzoeken uitkomen op 4.2 miljoen. Tussen 1946 en 1952 reisden nog 253.000 Sovjetonderdanen huiswaarts, terwijl ongeveer 450.000 voormalige Sovjetburgers zich op 1 januari 1952 buiten de staatsgrenzen van de Sovjet-Unie bevonden.

In Nederland kwamen na de oorlog tussen de 4000 en 5000 vrouwen uit de Sovjet-Unie. De meesten hadden in de oorlog in Duitsland een Nederlander leren kennen, die er werkte in het kader van de Arbeitseinsatz. Men had er een relatie opgebouwd en velen waren op het Standesamt, de burgerlijke stand, getrouwd.’

De Sovjets stelden een ruil voor met Nederlandse Oostfrontvrijwilligers die ze in gevangenschap hielden. Waren er dat veel?

‘Ruim 20.000 Nederlanders hadden aan het Oostfront gestreden. Daarnaast waren ook Nederlandse arbeiders tewerkgesteld in Oost-Europa. Den Haag had geen idee van precieze aantallen.

Het ministerie van Buitenlandse Zaken stelde de aantallen steeds naar beneden bij. In 1949 sprak men nog van 760 Nederlanders in de Sovjet-Unie en in 1950 was dit al gedaald tot 430. Uiteindelijk keerden er halverwege de jaren 50 ruim 200 terug en dat was ook het altijd door Moskou genoemde aantal.

Overigens meende de hoogste ambtenaar op het Nederlandse ministerie van Justitie in 1948 dat zich misschien 195 Nederlanders in de Sovjet-Unie bevonden. Bij Buitenlandse Zaken was men weer boos over deze mededeling, want dit was het aantal dat ook de Russen noemden. De Nederlandse Caritas Missie sprak in 1949 van zo’n 250 Nederlanders in de USSR.

Een serieuze ruil is voor het eerst aan de orde gekomen in een schrijven van de Russische ambassadeur in Den Haag, Vassily Valkov, aan het Nederlandse ministerie van Buitenlandse Zaken: wanneer Nederland in een landelijke advertentie alle Sovjetonderdanen in Nederland zou oproepen om terug te keren, zou Moskou de Nederlanders laten gaan. In de praktijk kwam hier niets van terecht, want al snel eiste de ambassade dwang en daarmee ging Nederland niet akkoord.’

De oorsprong van het probleem lag natuurlijk bij de rekrutering van deze arbeidsters door de Duitsers. Hoe ging dat in zijn werk?

‘Reeds in 1940 had Duitsland buitenlandse arbeidskrachten nodig. Steeds meer Duitsers werden ingezet in het leger of in de fabrieken. Na de Duitse inval in de Sovjet-Unie van juni 1941 kwamen Sovjetonderdanen in beeld. Aanvankelijk kwamen trommelslagers in de dorpen om arbeiders te werven, maar de vrijwillige rekrutering bleek geen succes. Vandaar dat de Duitsers dwang gingen toepassen en districten kregen nu bepaalde quota opgelegd.

Vaak ook werden Sovjetonderdanen via razzia’s opgepakt. In goederenwagons werden zij naar het Duitse Rijk versleept en op een boerderij of in een fabriek tewerkgesteld. Tot ver in 1944 gingen de Duitsers hiermee door.

Door terreur gelukte het de Duitsers om van april tot december 1942 ca. 650.000 vrouwen (op 1.3 miljoen dwangarbeiders) naar het Derde Rijk te verslepen. De gemiddelde leeftijd van de meisjes was 20 jaar. Vanaf september 1942 kwamen Russische vrouwen ook in aanmerking voor huishoudelijk werk. Ruim 30.000 meisjes uit de Oekraïne kwamen zo terecht in Nazi-Duitsland en werden er kindermeisje of dienstbode. Uiteindelijk werden er 3,1 miljoen Sovjetonderdanen als dwangarbeider ingezet in Duitsland. 55 procent was Oekraïner, 30 procent Rus, 12 procent Wit-Rus en 3 procent inwoner van de Baltische staten. Tussen de 1.2 miljoen (38,8 procent en 1.4 miljoen (45,1 procent) van hen was vrouw.’

Niet al deze Russinnen verrichtten dwangarbeid, sommigen waren ook kindermeisje of dienstbode. Hoe kwam dat?

‘Duitse boeren konden aangeven hoeveel arbeidskrachten zij nodig hadden. Ook kwamen vertegenwoordigers van bedrijven kijken wanneer een trein met vrouwen was aangekomen. Die hadden dan echt het gevoel dat zij na een uitgebreide inspectie op dierlijke wijze werden geselecteerd.

Aardig is wel dat een aantal voormalige Ostarbeiterinnen, zoals zij genoemd werden, na de val van het IJzeren Gordijn nog contact hebben opgenomen met Duitse gezinnen die zij in de oorlog hadden leren kennen.’

Vanaf 1944 kwam er aanzienlijke verbetering in de behandeling van de Ostarbeiterinnen door de Duitsers. Had dat ook te maken met generaal Vlassov?

‘Sovjetgeneraal Andrej Vlassov was in Duitse krijgsgevangenschap geraakt en hij wilde met door de Wehrmacht gevangengenomen soldaten van het Rode Leger strijden tegen Stalins totalitaire staat. Hij signaleerde dat de Ostarbeiterinnen op alle terreinen in Duitsland waren achtergesteld bij de andere dwangarbeid(st)ers en hij heeft toen van Berlijn geëist dat zijn landgenoten volledige gelijkstelling zouden krijgen, anders zou hij niet met zijn soldaten tegen het Rode Leger gaan vechten.

Hij kreeg zijn zin en het toonde aan dat Duitsland indien noodzakelijk bereid was om de raciale opvattingen te versoepelen of te laten varen.’

Ondanks de Russenjacht hadden uiteindelijk toch duizenden in Nederland verblijvende Russinnen hun behoud te danken aan de Nederlandse overheid. Werd die daarvoor gehonoreerd?

‘Jawel, maar dan vooral in de vorm van grote dankbaarheid, niet politiek. Wie wel profiteerde in misschien politiek en zeker religieus opzicht, was de rooms-katholieke zuil. Er bekeerden zich nog een aantal voormalige Ostarbeiterinnen tot de Kerk van Rome. Het aartsbisdom Utrecht noteerde althans in 1947 nog vol tevredenheid dat een aantal ‘schismatici’ waren teruggekeerd. Dit gold ook voor de situatie in België.’

Militair Gezag

De jacht op Russische vrouwen in Nederland 1944-1946