We lijken op weg naar een wereldbrand. Met de oorlogen in Oekraïne en Gaza wordt de kans op escalatie elke dag groter. In deze context horen we vooral oorlogsretoriek. Prof. Internationale Betrekkingen aan de faculteit Politieke Wetenschappen van de UAntwerpen Tom Sauer durft het in deze tijden aan een vredesverhaal te verkondigen. Al wordt hem dat niet overal in dank afgenomen.

De kampen tekenen zich almaar duidelijker af. Aan de ene kant het Westen, met Europa, Israël en de Verenigde Staten. Aan de andere kant Rusland, China, Noord-Korea en Iran. Prof. Sauer ziet de dominantie van het oorlogsverhaal, maar legt zich daar niet bij neer. Als lid van de raad van bestuur van Pax Christi en het Vlaams Vredesinstituut vindt hij het zijn taak om voor vredesonderhandelingen te pleiten. Niet vanuit naïviteit, maar onderbouwd met rationele argumenten.

U stoort zich aan de oorlogsretoriek, maar Rusland viel Oekraïne binnen. Het is toch logisch dat we Oekraïne ondersteunen? En daar past nu eenmaal straffe taal en actie bij.

Prof. Tom Sauer, niet te verwarren met de Nederlandse journalist Derk Sauer.

Tom Sauer: ‘U zegt dat alsof dat een vaststaand en simpel feit is. Ik durf daar vanuit mijn ervaring als docent Diplomatie en Onderhandelen aan te twijfelen of dat wel zo is. Als je eenzijdig vertrekt vanuit het oorlogsverhaal, schets je een situatie waarbij alles zwart-wit is, waarbij er één slechterik is. In dit geval Rusland met Poetin. Daartegen moet dan opgetreden worden, door massaal wapens te leveren en te investeren in de oorlogsmachine.’

‘Dat is wat we momenteel vooral horen in de media: oorlogstaal. Nochtans wordt elk conflict uiteindelijk beslecht door aan tafel te gaan zitten en te praten. Dat is zo bij mij thuis, binnen het gezin, maar evengoed op het wereldtoneel. Om te praten hebben we de diplomatie. Het valt me op dat niemand van de analisten of politici het heeft over onze diplomatie. Ik hoor alleen oorlogstaal, over wapenleveringen en het verhogen van militaire budgetten.’

U geeft aan de universiteit het vak Diplomatie en Onderhandelen. Kan u eens uitleggen waar het fout loopt?

‘Op een bepaald moment moet je gaan praten. En als je gaat praten, is het belangrijk om je tegenstander te begrijpen, om te weten wat hem drijft en waarom hij doet wat hij doet. Dat gaat niet over sympathie, voor de duidelijkheid, maar over broodnodige empathie. Die kunst zijn we in het Westen blijkbaar verloren.’

Maak dat eens concreet in het geval van Rusland en Poetin?

‘Na de val van de Sovjet-Unie in 1991 zijn er vreemde zaken gebeurd. Het Warschaupact, de tegenhanger uit de koude oorlog van de NAVO, werd ontbonden. De NAVO bleef bestaan. Op zich is dat een unicum in de geschiedenis. Dit soort allianties, die ontstaan in oorlogstijd, verdwijnen normaal wanneer het conflict afgelopen is. Dat de NAVO bleef voortbestaan, is een aberratie en zelfs pervers.’

‘Pervers in de zin dat de NAVO op zoek moest naar nieuwe vijanden om zich te blijven legitimeren. Als je dan je donkere bril opzet, vind je die. In de jaren ’90 was dat Milosevic in ex-Joegoslavië. Later kwam dan het internationale terrorisme, dat was ideaal om de activiteiten te verleggen naar bijvoorbeeld Afghanistan. Als je lang genoeg wacht, wordt de oude vijand de nieuwe vijand: dat is Rusland.’

U bent geen voorstander van de NAVO, of op z’n minst van de uitbreiding er van?

‘Niet op de manier waarop die zich momenteel manifesteert, maar daar kom ik later op terug. Na de koude oorlog heeft de NAVO zich, zeer tegen de zin van de Russen, verder uitgebreid naar het Oosten. Vanuit het standpunt van die nieuwe lidstaten, zoals de Baltische staten, is dat begrijpelijk. Maar voor Rusland is dat altijd een probleem geweest. Je mag niet vergeten dat het Westen in de geschiedenis twee keer aan de poorten van Moskou stond: een keer met Napoleon en later met Hitler. In Rusland zijn ze dat niet vergeten. Het is dus logisch dat ze daar een bufferstaat willen. Dat moest Oekraïne zijn.’

De cruciale fout is gemaakt in 2008 toen de NAVO besliste om lidmaatschap van Georgië en Oekraïne in de toekomst mogelijk te maken.

‘De cruciale fout is gemaakt in 2008. Toen besliste de NAVO op de top in Boekarest om lidmaatschap van Georgië en Oekraïne in de toekomst mogelijk te maken. Poetin was daar ook en hij was razend. Hij heeft daar duidelijk gemaakt dat, wat betreft Oekraïne, hij zou ingrijpen door de Krim in te lijven, evenals delen van Oost-Oekraïne. En wat heeft hij in 2014 gedaan, als man van zijn woord? Net dat.’

‘Op die top in Boekarest was er overigens ook tegenstand vanuit het Westen tegen de uitbreidingsplannen. Groot-Brittannië, Duitsland en Frankrijk stonden op de rem. Ook William Burns, de huidige directeur van de CIA die tot maart 2008 Amerikaans ambassadeur in Moskou was, probeerde de plannen uit het hoofd van president Bush te praten. Hij was er van overtuigd dat Rusland die uitbreiding nooit zou tolereren. Maar al die waarschuwingen werden in de wind geslagen. In 2021 verzamelde Poetin 190.000 manschappen aan de Russisch-Oekraïense grens. Hij heeft toen een lijvig document met eisen bezorgd aan de NAVO, maar we hebben dat zelfs niet bekeken. In 2022 viel hij Oekraïne binnen.’

‘Eigenlijk is het simpel: Rusland is bezorgd om de eigen veiligheidssituatie en voelt zich bedreigd door de NAVO-uitbreidingen. De Krim, met de voor de Russen cruciale haven Sebastopol, is voor hen van levensbelang. Poetin houdt het Westen eigenlijk een spiegel voor met zijn acties. Dat is een interessante analyse van de Bulgaarse politicoloog Ivan Krastev. Het Westen haalde Kosovo uit Servië? Poetin haalt de Krim uit Oekraïne. Het Westen steunt de kleurenrevoluties binnen de Russische invloedsfeer? Poetin steunt extreemrechts en -links binnen Europa. Het Westen lachte met de implosie van de Sovjet-Unie? Poetin liet champagne aanrukken bij de Brexit. In 2003 intervenieerde het Westen zonder goedkeuring van de veiligheidsraad in Irak? Poetin doet dat later in Syrië. In al die voorbeelden komen de acties van het Westen chronologisch altijd eerst.’

‘Bij de aanhangers van het oorlogsnarratief hoor je altijd dat de drijfveer van Poetin imperialisme is, dat hij de oude grenzen van de Sovjet-Unie terug wil. Ze gaan voorbij aan de veiligheidsbekommernissen van de Russen, die het Westen al maar verder zien oprukken. Ze weigeren dat te bekijken vanuit hun standpunt. En dat is een grote vergissing. Rusland blijft een grote mogendheid die beschikt over een uitgebreid nucleair arsenaal.’

De meeste analisten zien de dreigende taal van Poetin als bluf. U waarschuwt voor een nucleaire escalatie.

‘Ik weet niet of dat zomaar bluf is. Zoals gezegd is Poetin razend op het Westen. De man is op het einde van zijn leven en heeft al zijn politiek kapitaal ingezet op deze oorlog. Hij kan en mag die niet verliezen en hij is volgens mij in staat om zijn dreigementen ook ten uitvoer te brengen. Temeer omdat Joe Biden al heeft gezegd dat hij niet nucleair zou reageren mochten er kernwapens worden ingezet.’

‘Biden is over heel de lijn voorzichtig in dit conflict. De VS en Europa geven steun aan Oekraïne, maar ook niet te veel. Biden is er zich van bewust dat Oekraïne niet te hard mag winnen. Ze krijgen steun om stand te houden, maar de geavanceerde wapensystemen die voor een volledige overwinning zouden kunnen zorgen, worden niet geleverd. Die nucleaire dreiging speelt daar een belangrijke rol in.’

Ondertussen lijkt Oekraïne een succesvol offensief uit te voeren op Russisch grondgebied. Wijst dat niet op kerende krijgskansen?

‘Ik denk het niet. Wat we nu zien, is een manoeuvre van Oekraïne om de aandacht van de Russische troepen af te leiden van de gebieden waar ze langzaam maar zeker winst boeken. Op de lange termijn kan Rusland deze oorlog niet verliezen. Het heeft een oorlogseconomie en een groot numeriek overwicht. De Russen zullen gewoon meer manschappen sturen.’

‘Zoals gezegd wordt elk conflict uiteindelijk aan de onderhandelingstafel opgelost. Maar ik hoor enkel dat het daar niet het juiste moment voor is. Op het moment dat Rusland aan de winnende hand is, is het zogezegd voor Oekraïne niet het juiste moment om te gaan onderhandelen. Maar op de momenten dat Oekraïne vooruitgang boekt, hoor ik evenmin dat het tijd is om te praten. Op die manier kom je er nooit uit. Ondertussen sterven er dagelijks mensen, zowel Russen als Oekraïners. Daar lijkt niemand mee in te zitten. Blijkbaar zijn de mensenrechten, waar Ursula von der Leyen zo graag mee uitpakt, op dit moment niet zo belangrijk.’

U krijgt het verwijt een ‘Poetin-versteher’ te zijn.

‘Daar trek ik me weinig van aan. Ik weet overigens niet of mijn standpunt objectief zo past in het kraam van Poetin. Ik hoop en ik denk dat mijn pleidooi voor een onderhandelde oplossing ook een goede zaak is voor de Oekraïense bevolking. Want als je dat niet volgt, gaan er nog veel Oekraïeners sterven. Elke dag.’

Hoe kan een onderhandelde oplossing er uitzien?

‘Ik zie de puzzelstukken voor mij liggen, en die puzzel is niet per se negatief voor Oekraïne. Dat kan bij een onderhandelde oplossing een soevereine staat blijven en doorgroeien naar een volwaardige democratie, wat het op dit moment niet is. Daarnaast kan het aansluiten bij de Westerse invloedsfeer, iets wat Poetin nooit gewild heeft. Het zou zelfs op lange termijn lid kunnen worden van de EU. Oekraïne zal zich kunnen bewapenen en veiligheidsgaranties kunnen krijgen van Europa en de Amerikanen. Deze keer echte, harde veiligheidsgaranties, niet zoals in 1994 met het Budapestmemorandum. Op die manier kunnen we verhinderen dat Poetin het nog eens probeert.’

‘Aan de andere kant zullen er ook toegevingen moeten komen voor Rusland. De Krim zal in Russische handen blijven. Over de Donbas zal gepraat worden. Met de huidige ontwikkelingen rond Kursk heeft Oekraïne misschien wel wat pasmunt om daarover te onderhandelen. Maar wat vooral duidelijk zal moeten zijn, is dat Oekraïne geen lid wordt van de NAVO. Dat zal moeilijk te verteren zijn voor sommigen binnen de NAVO, maar als dat niet zwart op wit op papier wordt gezet, zal Poetin blijven vechten.’

Al bij al denk ik dat zo’n scenario aanvaardbaar zal zijn voor beide partijen. Zelensky kan daarmee naar zijn bevolking trekken en Poetin ook. Met dit plan kan je volgens mij een bevolking, die oorlogsmoe is en zwaar lijdt onder dit conflict, overtuigen.’

Hoe ziet u de toekomst van de NAVO na zo’n eventuele onderhandelde oplossing?

‘Op de lange termijn moeten we onze Europese veiligheidsorde herbekijken, zoals we eigenlijk in de jaren ’90 al hadden moeten doen. We moeten Rusland daarin opnemen, waardoor Oekraïne er automatisch ook deel van gaat uitmaken.’

‘In de jaren ’90 hebben we een grote fout gemaakt. Ik verwijs graag naar de manier waarop we in Europa zijn omgegaan met de nederlaag van Frankrijk en Napoleon in 1815. Toen hadden we het grote Concert Européen, waarbij Frankrijk actief werd betrokken en we een inclusief machtsevenwicht opbouwde waardoor er decennia lang vrede was. Na WOI hebben ze de fout gemaakt om Duitsland uit te sluiten, met WOII tot gevolg. Die fout hebben we niet gemaakt na WOII. Duitsland en Japan zijn toen wel mee opgenomen in het grote plan. Maar na de ineenstorting van de Sovjet-Unie en de beëindiging van de Koude Oorlog zijn we terug in de oude val getrapt door Rusland uit te sluiten. Ok, er was wel een samenwerking tussen Rusland en de NAVO, maar niet op voet van gelijkheid. De NAVO vergaderde, nam beslissingen en nadien mocht Rusland mee aan tafel aanschuiven om die te bekrachtigen.’

‘De NAVO moet in mijn visie vervellen van een collectieve defensie-alliantie naar een collectieve veiligheidsorganisatie. Dat is fundamenteel verschillend. Een veiligheidsorganisatie is niet gericht tegen een externe vijand. De bedoeling is dan om tussen de leden afspraken te maken over vrede en te zorgen voor integratie, zodat het ondenkbaar wordt dat het nog tot een militair conflict komt.’

Nog een laatste vraag: uw tegenstanders op sociale media linken u vaak aan Derk Sauer, de voormalige eigenaar van de Moscow Times. Ze beweren dat jullie familie zijn en zien daarin een lijn tussen u en Poetin.

‘(Lacht) We zijn geen familie, ik kan u geruststellen. Die man heeft toevallig dezelfde achternaam. Ik heb geen banden met hem. Mocht u het me niet gezegd hebben, had ik zelfs niet geweten dat sommigen die link proberen te leggen. Ik ben niet zo actief op sociale media.’

Milosevic

Prof. Tom Sauer: ‘Het is tijd om de oorlogsretoriek in te ruilen voor een vredesnarratief’