Hoe zijn we verzeild in de huidige situatie? Kathleen Van Heuverswyn (KU Leuven, JURRISK) breekt er zich het hoofd over. Al vanaf het begin van de crisis worden alle beginselen van goed risico- en crisismanagement opzij geschoven en genegeerd. En Van Heuverswyn kan het het weten: als juriste met specialisatie in risico- en crisismanagement heeft ze 25 jaar ervaring in nationale en Europese projecten als adviseur, docent, onderzoeker en onderzoekscoördinator.

Een crisis is een signaal

‘Elke crisis geeft een duidelijk signaal dat ons systeem de uitdagingen voor haar functioneren niet aankan. Risico’s wijzen ons op de kans dat er schade kan optreden, crisissituaties wijzen ons erop dat men de dreiging niet heeft kunnen voorkomen. Dat het preventief beleid gefaald heeft. De Franse socioloog Lagadec spreekt van een “rupture negative”.’

‘Hoe groter de omvang van de crisis, hoe dieper in het systeem de oorzaak moet gezocht worden. Een beleid dat eenzijdig medische, tijdelijke en specifieke maatregelen neemt — zoals mondmaskers, sociale afstand, handhygiëne, lockdowns, enz. — zonder de onderliggende oorzaken aan te pakken, is gedoemd om de crisis in stand te houden.’

Minister Verlinden (CD&V) werkt nu al een tijd aan een pandemiewet. Volgens u een gevaarlijke oefening…
‘Als men de huidige maatregelen nu bij wet zou vastleggen voor een volgende crisis, dan betekent het dat men uit deze crisis niets geleerd heeft. Elke crisis is immers een unieke configuratie, een unieke samenloop van omstandigheden. Daarom werden er in het verleden ook nooit maatregelen bij wet opgelegd. Er is gekozen voor een kaderwet (de wet op de civiele bescherming van 1963, de wet op de civiele veiligheid van 2007) die de basisprincipes vastlegt, die verder uitgewerkt worden in uitvoeringsbesluiten. Vooral het Koninklijk Besluit Nood- en interventieplannen (2006, 2019) en het Koninklijk Besluit Nationaal noodplan (2003) vormen de basis voor lokale of nationale crisissituaties.’

‘Kernbegrippen daarin zijn multidisciplinariteit, coördinatie en scenariodenken. Operationeel vereisen risico- en crisisdenken een dynamisch beheer, gebaseerd op het principe van continu verbeteren. Al die principes zijn in deze crisis niet toegepast. Niet alleen zijn ze nefast voor deze crisis, ze hypothekeren ook onze toekomst.’

Eenzijdig monodisciplinair beleid is maatschappelijk nefast

Waar is het in deze crisis misgelopen?
‘Ongetwijfeld bij de monodisciplinaire aanpak. Iedere aanpak, ieder beleid, begint met duidelijke doelstellingen. De doelstellingen van het coronabeleid zijn geëvolueerd van de ziekenhuiscapaciteit vrijwaren naar een tweede golf vermijden, naar scholen openhouden, naar de feestdagen redden, naar een derde golf vermijden.’

‘Op geen enkel ogenblik in het voorbije jaar werd een maatschappelijk, overkoepelend doel vooropgesteld, werd er gezocht naar een evenwicht tussen meerdere maatschappelijke belangen. Nochtans doen we dat wel voor alle andere risico’s. Collectief maken we een afweging in hoeverre en onder welke voorwaarden we chemicaliën, suiker, tabak, alcohol, het verkeer, risicovolle activiteiten en beroepen, enz. toelaten. En ook individueel maken we dagelijks die afweging. Die afweging is ons sinds 2020 — zowel collectief als individueel — ontnomen door een groepje virologen.’

‘In deze crisis hinkt men bij gebrek aan impactanalyses telkens achterop om de gevolgen van de maatregelen aan te pakken. Dat doet men pas als ze zichtbaar worden, als het te laat is dus. In het begin van de crisis werden zo de wzc’s vergeten. Nu er statistieken beginnen boven te komen over de psychologische schade, begint men ook daar oog voor te hebben. Lieven Annemans, die daar van in het begin voor waarschuwde, werd toen verguisd, maar krijgt jammer genoeg gelijk. Vanuit crisisdenken was dit voorspelbaar.’

Uitholling veerkracht

‘Verschuivingen op middellange en lange termijn worden nog steeds niet in kaart gebracht. Naast de psychologische is er de sociologische impact van de maatregelen en van de angstcommunicatie, de impact op het sociaal weefsel en de economische ravage. We leggen ook een hypotheek op het voorkomen van andere bedreigingen die nu niet worden aangepakt, wegens geen aandacht en omdat alle financiële middelen prioritair ingezet worden op tijdelijke covid- of steunmaatregelen. Dit is een dubbele uitholling van onze veerkracht van morgen.’

‘Dergelijke eenzijdige aanpak is een typisch product van ons fragmentair denken waarop de overheid georganiseerd is. Alles is opgedeeld in specialisaties, ieder risico of zorgdomein wordt op die manier elkaars concurrent voor media-aandacht, voor politieke steun, voor projecten en budgetten. Iedere specialisatie kan ook ongestraft de gevolgen van hun maatregelen doorschuiven naar een ander segment waarvoor het zelf geen verantwoordelijkheid draagt. De Duitse socioloog Ulrich Beck (Risk Society) noemde dit in de jaren 80 al “organised irresponsability”.’

Oorlogsretoriek heeft iedereen de mond gesnoerd

‘Door de oorlogsretoriek van de eerste maanden en een communicatie die uitsluitend gebaseerd is op angst, is die concurrentie van andere maatschappelijke thema’s in deze crisis trouwens uitgeschakeld. Wie wilde er vorig jaar het risico nemen om aandacht en budgetten te vragen voor het klimaat of voor cyberveiligheid? Toen het leek alsof het overleven van de hele bevolking op het spel stond?’

‘Nochtans is er geen diepgaande analyse vereist om nu al te voorzien dat het online werken, online winkelen, online onderwijs en vorming, online vergaderen, online sociaal contact, online daten, online cultuur en ontspanning enz. ons uiterst kwetsbaar maakt. We zijn extra aantrekkelijk geworden voor cybercriminaliteit. Als er straks een cyberaanval komt, kan de economische en financiële schade aanzienlijk zijn. Maar men riskeert ook een sociale catastrofe indien er schendingen van de privacy mee gepaard gaan. Dan komen we in een virtuele lockdown terecht.’

‘Wordt dit risico nu meegenomen in de discussies over maatregelen die nu aanzetten tot een leven online, zolang het fysieke leven on hold staat? Een black out-scenario van de energievoorziening kan hetzelfde resultaat hebben. Ook daar horen we sinds 2020 niks meer over. En is daar straks nog wel budget voor?’

Enge visie op volksgezondheid

U maakt een duidelijke analyse van waar het fout loopt in de zorg…
‘Nu betalen we de prijs voor de onderinvestering in de zorg van de voorbije decennia. Want laat ons eerlijk zijn: dat er een nieuw virus opduikt dat onze gezondheid bedreigt is maar één kant van het verhaal. De andere kant is onze kwetsbaarheid. Die hebben we zelf in de hand gewerkt door de zorgcapaciteit af te bouwen.’

‘Maar evengoed komt dit door een enge visie op volksgezondheid die vooral inzet op curatieve behandelingen. We zetten veel te weinig in op preventie. Het huidige beleid is gebaseerd op een gefragmenteerde visie op gezondheid, met tal van specialisaties, te weinig oog voor interacties en zonder schakelcapaciteit om seizoensgebonden of andere pieken op te vangen. Een crisis ontstaat al lang niet meer omdat er zich een natuurlijk fenomeen voordoet waartegen we niet beschermd zijn. Een crisis ontstaat voornamelijk door de manier waarop we georganiseerd zijn. Ook de coronacrisis is een gemengd verhaal van natuurlijke en “manmade” factoren.’

Beleid culpabiliseert burgers

U ziet geen aanzet tot verbetering?
‘Ik zie geen signalen dat de onderliggende oorzaken worden aangepakt. De inspanningen om de crisis het hoofd te bieden worden vooral van de burgers gevraagd. Met een schuld-en-boetebeleid. Nochtans zijn veel doemscenario’s die onverantwoordelijke burgers met de vinger wezen, uiteindelijk niet uitgekomen. De Black Lives Matterbetoging in Brussel en de feestjes op Flagey hebben niet tot een piek geleid. De terugkerende vakantiegangers vorige zomer, de heropening van de scholen in september, de terugkerende reizigers tijdens de kerstperiode hebben niet de gevreesde impact gehad op de cijfers.’

‘Die volgen voornamelijk een seizoensverloop en de capaciteit en intensiteit van het testen. Hoelang gaat men nog wachten om die aanpak en miscommunicaties ten gronde te evalueren? En om naar aanleiding daarvan het hele beleid in vraag te stellen? Niet om met de vinger te wijzen, wel om een exit in het zicht te brengen.’

Hoe moeten we deze crisis dan aanpakken?
‘Risico en crisismanagement dienen gebaseerd te zijn op correcte informatie en op vertrouwen. Bij onzekerheid of gebrek aan informatie is een eerste stap het nemen van voorlopige maatregelen en het parallel investeren in bijkomende kennis. Een coronavirus is niet nieuw. Men had lessen kunnen trekken uit de aanpak van onder andere SARS (2002) en MERS (2013).’

‘De toestand evalueren doet men op basis van een betrouwbare test, nauwkeurige cijfers en transparante communicatie daarover. Een volwaardige aanpak vereist een combinatie van preventieve, beschermende en curatieve maatregelen. En bij die overwegingen wordt ook vooraf de maatschappelijke impact ervan ingeschat, vooraleer er beslist kan worden welke maatregelen effectief , haalbaar zijn, realistisch en evenredig zijn.’

‘Daarop wordt continu geëvalueerd en bijgestuurd. Dat vergt een multidisciplinair team dat samengesteld is uit enerzijds experten die vertrouwd zijn met de oorzaak of aanleiding. In dit geval zijn dat medische experten. Verder hebben we nood aan experten uit sectoren die met de impact geconfronteerd worden. Een derde categorie zijn experten die het beslissingsproces kunnen bewaken omdat ze vertrouwd zijn met risico- en crisisdenken. Alleen zo komt men tot een volwaardig en constructief beleid.’

Een crisis die één jaar duurt is geen crisis

‘Dat dit beleid als crisisbeleid al bijna een jaar aanhoudt betekent eigenlijk dat het kalf al half verdronken is. Als men het nog wil redden, dient men nu in te zetten op een grondige evaluatie van het voorbije beleid en de dreiging van een derde golf aan te grijpen om daaruit lessen te leren voor een breder, gediversifieerd maatschappelijk beleid, waardoor we sterker uit deze crisis komen.’

‘Een crisis die één jaar duurt is geen crisis meer maar een structureel probleem. Men kan enkel van een echte crisis of noodsituatie spreken voor de periode maart-april 2020. Nadien had men moeten evalueren, de achterliggende oorzaken wegwerken, investeren in preventie en een schakelcapaciteit uitbouwen voor een eventuele volgende piek. Dan had men geleidelijk aan de huidige maatregelen kunnen afbouwen door gelijktijdig een individuele en collectieve veerkracht op te bouwen. Zonder drastische koerswijziging dreigt de maatschappelijke schade onherroepelijk te zijn.’

multidiciplinair

‘Een crisis die één jaar duurt is geen crisis, maar een structureel probleem’