Hij is inmiddels een archeologisch icoon: de verweerde mummie die Helmut en Erika Simon in september 1991 aantroffen in smeltend gletsjerijs in de Ötztaler Alpen, op de grens tussen Italië en Oostenrijk.

Ötzi, zoals hij genoemd werd, bleek iets meer dan 5.000 jaar geleden gestorven te zijn, toen hij ongeveer 46 jaar oud was. De oorzaak van zijn dood leek duidelijk: hij was doodgevroren. Maar wat deed hij in godsnaam op die ijzige hoogte?

Vlucht

De spectaculaire vondst van een pijlpunt in zijn schouder leverde in 2001 het antwoord op die vraag: Ötzi vluchtte naar het hooggebergte om aan een belager of belagers te ontkomen. Tevergeefs: hij werd vanop vrij grote afstand beschoten en daarna misschien afgemaakt met een klap op het hoofd. Al kan zijn hoofdwonde ook het gevolg zijn van een val.

Wikipedia

Ötzi.

Hij had ook een wonde aan zijn rechterhand. Bovendien werden er op zijn kledij bloedsporen gevonden van vier verschillende mensen. Het is duidelijk dat hij voor zijn vlucht betrokken raakte bij een gevecht, waarbij hij zich verdedigde met zijn rechterhand. Zoals zo vaak leverde een antwoord op een vraag dus nieuwe vragen op: wat was de oorzaak van dat gevecht en waarom deed iemand daarna zoveel moeite om Ötzi te vermoorden?

Bask

Recent onderzoek van zijn genoom leverde een nieuwe verrassing op: hij leek minder op ons dan we tot nog toe dachten. Een eerdere analyse was namelijk gebaseerd op besmet of vervuild DNA. Zo was hij een stuk donkerder dan moderne autochtone Europeanen. Hij was dan ook een directe afstammeling van de Anatolische boeren die rond 8.000 jaar geleden Europa begonnen te veroveren.

Twee zaken vallen daarbij op. Ten eerste was Ötzi minder verwant aan de jager-verzamelaars die Europa vanaf 45.000 jaar geleden binnengetrokken waren dan wij: zijn voorouders waren geïsoleerd geraakt of meden die, in zijn streek, nog donkerder jager-verzamelaars.

Ten tweede was hij helemaal niet verwant aan de zogenaamde Yamnaya, zoals eerder gedacht. Dit was een steppen- en ruitervolk, afkomstig uit het huidige Oekraïne en het zuiden van Rusland, waarvan wij goeddeels afstammen en wiens taal wellicht ook aan de oorsprong ligt van de Indo-Europese talen.

Daarmee doet hij sterk denken aan moderne Basken of inwoners van Sardinië. Beide populaties zijn, dankzij hun relatief isolement, ook vrij ‘zuivere’ afstammelingen van de Europese Anatolische boeren. Het Baskisch is dan ook geen Indo-Europese taal (net zoals, wellicht, de aan het Baskisch verwante maar helaas uitgestorven Paleo-Sardijnse taal).

Yamnaya

Opmerkelijk is dat Ötzi leefde en stierf op het moment dat het Europese rijk van die Anatolische boeren op zijn einde liep, een gebeurtenis die veel te maken had met de komst van de Yamnaya. Ze worden wel eens de grootste moordenaars uit de geschiedenis genoemd aangezien ze de mannelijke bevolking van Europa goeddeels geëlimineerd zouden hebben. Hoe noordelijker, hoe groter de bijdrage van de Yamnaya tot het moderne Europese genoom.

Over de oorzaken en gevolgen van hun invallen vanaf ongeveer 5.000 jaar geleden valt enorm veel te vertellen. Het was dan ook een van de belangrijkste gebeurtenissen in de geschiedenis van ons continent: er is een Europa voor en na de Yamnaya en hun paarden. Het Europese concept van eigendom dat verbonden is aan families en van individuele graven zou bijvoorbeeld van deze steppebewoners en veehouders afstammen: de autochtone Europeanen waren veel ‘communistischer’, wat gereflecteerd werd in hun enigmatische megalieten.

Het hele verhaal werd in veel opzichten trouwens herhaald bij de latere verovering, door hun agressieve Spaanse nakomelingen, van Zuid-Amerika: de rol van het paard (en hun melk), van superieure, bronzen technologie, van ziektes en met name de pest die de Yamnaya misschien met zich meebrachten, het grote overwicht van mannen bij de invallers, het versneld rooien van bossen na hun komst, …

Slachtoffer

Was Ötzi een van de eerste Europese slachtoffers van deze prehistorische ‘cowboys’? Rond 5.300 tot 5.000 jaar geleden waren ze al aanbeland in Roemenië. Fossiele vondsten wijzen erop dat het op de steppen gedomesticeerde paard vanaf 5.500 tot 5.000 jaar geleden in Oost-Europa en rond de lage en midden Donau opdook. Anatomische details van andere in Oost-Europa teruggevonden Yamnaya individuen, bewijzen dat ze, 5.000 tot 4.500 jaar geleden, een groot deel van hun tijd op paarden doorbrachten. Het waren dus ruiters en wellicht krijgers.

Misschien voerden de Yamnaya raids uit in West-Europa, lang voor ze dit gebied veroverden, en werd Ötzi daar inderdaad het slachtoffer van. Opnieuw zoals later gebeurde in Amerika. Het zou kunnen verklaren waarom zijn aanvallers zijn dure koperen bijl niet meenamen, iets wat nog altijd een mysterie is. De Yamnaya hadden immers superieure bronzen wapens: voor hen was het koperen statussymbool van Ötzi een archaïsche prul.

**‘Neolithic decline’**

Het is ook mogelijk dat een eventueel verband tussen de dood van Ötzi en de Yamnaya indirecter is. Met andere woorden: het geweld waarvan hij slachtoffer werd en de invallen van de Yamnaya hadden misschien een gemeenschappelijke oorzaak.

Lang moeten we niet zoeken naar die oorzaak. Ötzi leefde namelijk tijdens de zogenaamde ‘Neolithic decline’, een scherpe terugval van de West-Europese bevolking en de landbouw, rond 5.500-5.000 jaar geleden, die de weg vrijmaakte voor de Yamnaya. In dit verband is het opvallend dat hij, ondanks zijn hoge status, klein (1,60 meter) en zeer mager (50 kg) was. Anderzijds had hij wel een gesofisticeerde uitrusting bij zich.

Wat veroorzaakte die bevolkingscrash? Brachten de Yamnaya wel degelijk ziektekiemen met zich mee, die hen vooruit snelden, zoals later gebeurde met de Europese kolonisatoren in Amerika? Een andere mogelijke oorzaak staat vast: door fluctuaties in de straling van de zon maakte het klimaat ongeveer 5.200 jaar geleden serieuze bokkensprongen. Dit zou ook kunnen verklaren waarom de Yamnaya vooral in Noord-Europa doordrongen: misschien stortte de landbouw vooral daar ineen.

Wat er ook van zij, Ötzi leefde in elk geval in wat Chinezen interessante tijden noemen, precies zoals wij. Wat dat betreft is er dan toch een verband: toekomstige historici zullen ons misschien bekijken zoals wij terugkijken op Ötzi, als exotische bewoners van een verdwenen Europa.

mummie

IJsman Ötzi werd vermoord in turbulente tijden

Dertig jaar geleden werd ‘Ötzi de ijsman’ gevonden