‘Oekraïne staat in brand. We moeten het vuur doven. Ons bluswater is zware wapens,’ zegt de katholieke bisschop van Odessa en de Krim, Stanislav Sjyrokoradioek. De bisschop is niet het type dat de andere wang toekeert als hij geslagen wordt. Hij is strijdvaardig en drukt zich graag uit in klare taal. ‘Poetin is de nieuwe Hitler. Hij moet verdwijnen.’

Bisschop Stanislav

Monseigneur Stanislav heeft een opmerkelijke carrière. Hij diende in het Sovjetleger en werd paracommando. Later ging hij in de fabriek werken. Maar de roep van God bleek uiteindelijk onweerstaanbaar. Hij ging theologie studeren en sloot zich heimelijk aan bij de franciscanen. Paus Johannes Paulus II wijdde hem in 1994 persoonlijk tot bisschop.

Teun Voeten

Russische raketten vernielden het dorpje Zatoka, een klein dorpje in het zuiden van Odessa.

Net als indertijd in Polen speelt de katholieke kerk in de bezette gebieden in Oekraïne een subversieve rol. De Russen hebben op de Krim dan ook in alle kerken camera’s opgehangen om te volgen wat er gezegd wordt. ‘Mijn priesters op de Krim mogen niet voor vrede bidden. Want volgens de Russen is er helemaal geen oorlog. Alleen een speciale militaire operatie.’ Wanneer in Odessa het luchtalarm afgaat, luidt de bisschop de kerkklokken. ‘Als we niet zo hard hadden teruggevochten, had de wereld gewoon de inval van Rusland geaccepteerd als een voldongen feit.’

Angst voor invasie

Ik heb de bisschop leren kennen tijdens mijn eerste reis naar Odessa, afgelopen maart. De situatie in Odessa was toen uitgesproken grimmig. De oorlog was enkele weken aan de gang en meer dan de helft van de mensen was de stad ontvlucht. Het treinstation puilde uit van de vluchtelingen die de opmars van de Russen in het zuiden waren ontvlucht. Elke avond loeiden de sirenes. In het Gagarinn Hotel, niet ver van de Zwarte Zee, een betonkolos van twaalf verdiepingen hoog, waren alleen de onderste etages in gebruik. Die waren min of meer beschermd tegen binnenvliegende kruisraketten door appartementsgebouwen aan de kust. Elke avond ging het luchtalarm af.

Overal in de stad waren wegversperringen achter muren van zandzakken, bemand door nerveuze militairen of vrijwilligers van de ‘Territoriale Verdediging’, een soort burgerwachten die je papieren aandachtig inspecteerden. De avondklok begon om acht uur en er was een tijdelijke drooglegging. Regelmatig sloegen er raketten in. Het gerucht ging de ronde dat Russische fregatten in de Zwarte zee opstoomden naar de kust voor een landinvasie. De journalisten in het Gagarinn-hotel deelden screenshots van Marine Tracker waarop ondubbelzinnig te zien was hoe er inderdaad een dozijn schepen opstoomden richting ons hotel. De stranden lagen vol met landmijnen, en gordijnen van zeemijnen moesten een landing tegenhouden, maar niemand was gerust.

Zeemijnen blijven achter

Teun Voeten

Odessa is ook een populaire badplaats aan de Zwarte Zee. De zee ligt bezaaid met mijnen uit vrees voor een Russische invasie.

Uiteindelijk kwam er van een landing niets terecht. Het is inmiddels augustus, ik ben terug in Odessa, en zit met journalist Vjatsjeslav Popova op een terrasje aan de koffie. ‘De invasie is er nooit gekomen’, legt hij uit, ‘want er waren maar dertien schepen, met hooguit drieduizend soldaten: daarmee kun je geen landing doen. De zeemijnen blijven echter.’ Vjatsjeslav vertelt over een waaghals die ging zwemmen en nieuwsgierig werd naar een zeemijn die hij van dichtbij wilde bekijken. Na de explosie kleurde de zee rood van bloed. ‘Doodsoorzaak: een abrupte scheiding van hoofd en romp’, luidde het autopsierapport, aldus Vjatsjeslav.

Bruisende stad Odessa

Odessa is een fantastisch mooie stad. In het Tsaristische Rusland werden de beste architecten uit Frankrijk en Italië aangetrokken. Schitterende hotels en appartementsgebouwen staan zij aan zij langs elegante straten zoals de nog steeds niet hernoemde Poesjkin Boulevard en wedijveren in roze en pastelgroene tinten om aandacht. ‘Elke journalist die ik ken zegt dat hij na de oorlog met zijn vriendin terugkomt als toerist’, zegt Vjatsjeslav trots over zijn stad. Odessa is niet alleen de grootste havenstad van Oekraïne, wat het een zekere ruige sfeer geeft. Ook is het altijd een broedplaats geweest van de Russische maffia. Maar het is tegelijkertijd een decadente badplaats. Als het ware Marseille en Nice verenigd in één stad.

Teun Voeten

Zandbarricades in het centrum van Odessa.

De meeste zandzakken en tankblokkades van aan elkaar gelaste spoorrails zijn nu uit het straatbeeld verdwenen. De avondklok is verlegd naar elf uur ‘s avonds. Alle cafés en terrasjes zijn open. Niet knetterdruk, maar er is leven op straat. Gezellige koffiehoekjes, waar jongeren druk praten. Af en toe gaat het luchtalarm af, maar niemand, maar dan ook echt niemand, besteedt er enige aandacht aan. In Schizza, een café tegenover de orthodoxe Kathedraal van de Heilige Drievuldigheid, hangt de plaatselijk LGBTQ-gemeenschap uit en wordt er druk gefeest. Een paar straten verderop vinden ruige rockconcerten plaats in een keldercafé dat heel toepasselijk Underground heet.

Verblijf in Mykolajiv

Honderdvijfendertig kilometer ten oosten van Odessa ligt het stadje Mykolajiv (Nikolajev). Het is het laatste Oekraïense bastion, een buffer tegen de Russische bezette gebieden in het zuiden: vanaf het tien kilometer verderop gelegen Cherson tot aan de Krim. Mykolajiv is in feite frontlijngebied en de stad wordt dagelijks beschoten. Tijdens de bijna zes maanden durende oorlog zijn er in Mykolajiv bijna vierhonderd burgerslachtoffers gevallen en ruim duizend gewonden. In het mortuarium worden dagelijks gemiddeld drie doden binnengebracht.

De stad is een naargeestig oord. De centrale boulevard die Tsentralʹnyy Prospekt heet, is drie kilometer lang en volgebouwd met grijze, in Sovjet-depristijl opgetrokken flats. In maart was de stad doods: alle winkels en cafeetjes gesloten, maar nu probeert het bestuur van de oblast, (het district) onder het leiderschap van de charismatische gouverneur Vitali Kim het leven weer te normaliseren. Kappers, cafés en garages functioneren, als ik deze augustusmaand met mijn fixer Alexander Milevitsj naar de stad rijd. Het was de bedoeling om in het weekend te gaan, maar de stad heeft toen van de gouverneur een uitgaansverbod gekregen van achtenveertig uur. Een noodzakelijke maatregel volgens de autoriteiten om Russische collaborateurs op te speuren en aan te houden.

Het ’technische water’ van Mykolajiv

‘Wij, mensen uit Odessa, zijn de inwoners van Mykolajiv schatplichtig. Zij zijn in feite ons schild tegen de oprukkende Russen’, zegt Alexander. ‘Wij moeten onze landgenoten in Mykolajiv helpen.’ Ik ben met Alexander op pad om een groep vrijwilligers aan het werk te zien die elke week vier grote vrachtwagens vol drinkwater verdelen. In het centrum hebben duizenden mensen zich verzameld voor de wekelijkse waterdistributie. Een privé-initiatief: ze zamelen geld in van burgers. ‘Soms krijgen we tien, soms honderd, soms wel duizend dollar’, legt vrijwilligster Valeria Abdal uit. Daar kopen ze water in vijfliterflessen van en charteren ze vier grote vrachtwagens. In elke truck twintig ton, totaal tachtigduizend liter water.

Teun Voeten

De waterleidingen in Mykolaiv zijn vernield dus verdelen hulpverleners ’technisch water’ aan de bevolking.

Er komt wel degelijk water uit de kraan in Mykolajiv, maar het is zilt water. ‘We noemen dat technisch water’, legt Valeria uit. ‘De zuiveringsinstallatie en waterpijpen zijn beschadigd maar liggen in bezet gebied.’ Met technisch water, technitsjna voda op zijn Oekraïens, kun je de wc doorspoelen en eventueel de afwas doen. Maar om te drinken en te koken heb je zoet water nodig, vertellen Natalia en Pjotr, een echtpaar van in de zeventig. ‘We zijn te oud om te vluchten. En waar moeten we naartoe?’, zeggen ze.

Op een boodschappenkarretje slepen ze de vier flessen mee, twintig liter water. Als ze zuinig aan doen, kunnen ze daar drie dagen mee doen. De stad heeft ook distributiepunten. daar halen ze op andere dagen hun water. Kopen is een andere optie. Maar de benodigde hoeveelheid flessenwater zou dan omgerekend vijftig euro voor een tweepersoonshuishouden zijn, een zware belasting voor de inwoners van Mykolajiv, die gemiddeld van tweehonderd euro per maand moeten rondkomen.

Kruisraket in Mykolajiv

Teun Voeten

Een vernield woonblok in Mykolaiv.

De avondklok van 48 uur heeft effect gehad. ‘De beschietingen van Mykolajiv zijn afgenomen na het tweedaagse uitgaansverbod’, vertelt gouverneur Vitali Kim. Hoeveel mensen er zijn opgepakt verdacht van Russische spionage kan of wil de gouverneur niet zeggen. ‘Maar elke spion minder scheelt weer mensenlevens,’ zegt hij. Dimitri, de militaire persvoorlichter heeft geregeld dat Kim een halfuur journalisten te woord staat. Een tv-ploeg uit Letland en een team van de Finse TV. Het gesprek vindt plaats buiten in het park, in een door muren omringd laaggelegen ruimte met zandzakken die we absoluut niet mogen filmen.

Half maart zag ik de gouverneur op een persconferentie in het regeringsgebouw achter ons, op de vierde verdieping. Maar daar sloeg op 29 maart, om 08.47 uur in de ochtend een Russische kruisraket in, specifiek gericht op de populaire Kim. Achter ons de ruïne van het gebouw. Een enorm gapend gat van zeven verdiepingen hoog in een zware betonnen constructie. De kracht van de explosie moet enorm geweest zijn: 37 mensen vonden de dood en er vielen 40 gewonden. Het kostte een week om alle slachtoffers onder het puin te vinden. Volgens voorlichter Dimitri hadden de Russen zich vergist in de zomertijd die net was ingevoerd en was het eigenlijk de bedoeling dat de raket om 09.47 uur zou inslaan, als iedereen op zijn werk zou zijn.

‘Russische propaganda’

‘Een terroristische aanslag op de regering van mijn stad’, zegt Kim. Hij oogt vermoeid. Alsof hij geen zin heeft in de internationale pers te woord te staan. ‘Hoe is de militaire situatie?’, willen de Finnen weten. ‘Dat is militair geheim.’ Gaat het Oekraïense leger Cherson heroveren? Ook dat is militair geheim. Gaat het goed aan het front? ‘Daar mag ik niks over zeggen. Maar u ziet een glimlach op mijn gezicht; u mag zelf uw conclusies trekken.’ Wil Oekraïne alle bezette gebieden terugveroveren? ‘Dat moet u aan onze president vragen.’

Behalve de statistieken over doden en gewonden, komen we niks nieuws te weten. Als ik aan de beurt ben, zijn de meeste vragen die ik had al door Letland en Finland gevraagd. Ik besluit maar iets kritisch: ’Wat vindt Kim van de beschuldigingen van Amnesty International dat Oekraïne militaire installaties in civiele locaties plaatst?’ ‘Dat is Russische propaganda’, luidt het korzelige antwoord. De bisschop had exact hetzelfde gezegd.

We mogen met Dimitri het vernietigde gebouw in. Een rampzalige puinhoop. Kantoren van ambtenaren met omgevallen boekenkasten, dossiers liggen overal tussen de bakstenen en glasscherven. Verpieterde kamerplanten. In de conferentiezaal waar wij zelf in maart nog met Kim hebben gesproken, liggen de stoelen en bureaus versplinterd op de grond. Bloedspatten op de trappen. We lopen rond in het door de explosie geschapen atrium en zien vijf verdiepingen boven onze hoofden zware stukken beton, een paar vierkante meter groot, aan staaldraad bungelen en wat schommelen in een verfrissende bries. Op de bovenste etage hebben we uitzicht op de scheepswerf van Mykolajiv. Daar is indertijd de Moskva gebouwd, de prestigieuze kruiser die half april door een Oekraïense raket de grond, of liever de zee, in werd geboord. Er ligt een identiek schip, dat nooit werd afgebouwd.

Excursie naar het front

Na ontzettend veel WhatsApp-berichten van mij en van wel twee verschillende fixers mag ik eindelijk mee naar het front. Ik ben razend benieuwd, want tijdens mijn eerste reis heb ik in feite niks van militaire waarde kunnen fotograferen. Ik fotografeerde toen in Mykolajiv een barricade van autobanden met flesjes benzine die in het geval van een Russische inval in brand zouden worden gestoken om zware rookwolken te scheppen. Binnen tien seconden stopte toen een auto met piepende banden en twee militairen wilden de beelden zien.

In Oekraïne is het vrijwel onmogelijk om onafhankelijk en vrij te werken. De bezoekende reporter moet een verklaring ondertekenen waarin onder andere de volgende restricties staan:

‘Publiceer nooit namen van militaire units, noch iets over welke wapens, hoeveel en in welke staat die zijn en waar ze zijn opgeslagen. Noem geen namen van eenheden, noch plaatsnamen, maak geen foto’s van locatie van militaire eenheden, noch van opslagplaatsen van wapens, noch van checkpoints. Publiceer niets over tactieken en actie, niets over camouflagetechnieken. Publiceer binnen de twaalf uur geen foto’s of filmbeelden van inslagen van raketten. Na deze twaalf uur, vermeld niet waar ze exact terecht zijn gekomen. Maak geen foto’s van ziekenhuizen waarmee hun locatie te identificeren valt. Maak geen beelden van openbare infrastructuur en wegen en straten, maak geen foto’s van burgers zonder uitdrukkelijke toestemming, laat geen gezichten van soldaten zien. Zonder uitdrukkelijke toestemming van de militaire autoriteiten is het verboden reddingsacties visueel te registeren.’

Sommige restricties zijn niet overbodig. Toen onlangs een Russische fotograaf embedded was geweest met huurlingen van de Wagnergroep, zette hij als bedankje een foto van het bataljon op sociale media. Een bordje met een straatnaam was duidelijk in beeld. Niet veel later werd de groep getroffen door een raket.

Het dorpje aan het front

De frontlinie ligt bij een dorpje dat ik niet bij naam mag noemen, maar dat in het district Mykolajiv ligt. Iets voor tien uur in de ochtend ben ik op de afgesproken plek en ontmoet Oleg en Nikita, de legerwoordvoerders. Even later duikt een vierkoppig team van The Washington Post ook op. Ja, we kunnen mee naar het front, naar de eerste linies. Oleg en Nikita nemen de route met ons door: het is dertig kilometer verderop en we zullen hooguit een paar kilometers van de Russen zijn. We rijden een halfuur over een grindweg met diepe kuilen veroorzaakt door zwaar verkeer en granaatinslagen.

Teun Voeten

De frontlijn van de Oekraïne-oorlog.

‘Verderop zitten de Russen’, zegt Oleg onheilspellend. Ik zie rookpluimpjes aan de horizon. Ontploffende granaten. Uiteindelijk komen we bij een bosje aan waar we de auto’s parkeren, met de neus richting de terugweg, zodat we in geval van nood snel kunnen wegrijden. Ons bezoekje aan het front is, lichtelijk gesteld, een tegenvaller. We spreken wat soldaten die heel weinig mogen zeggen. Ze hebben zich verschanst in kronkelige loopgraven. Bewapend met Kalasjnikovs.

We horen dat de Russen soms jonge kinderen het veld insturen. Die worden in feite opgeofferd om vuur te trekken zodat de Russen weten waar de Oekraïense posities zij. Een verschrikkelijk verhaal dat ook werd verteld over de Iran-Irakoorlog waar tieners voor de infanterie vooruit werden gestuurd met een one way ticket to heaven in het vooruitzicht als ze op een landmijn stapten. Ik weet niet of het waar is of propaganda. The fog of war hangt zwaar boven dít conflict. Na twintig minuten het frontliniegevoel beleefd te hebben, vertrekken we weer. Een onvergetelijke maar waardeloze ervaring.

Muurvast

Ondertussen zit de zaak muurvast. Terreinwinst wordt er aan beide zijden nauwelijks meer geboekt. Oekraïne heeft, doordat ze de Russische invasie krachtig hebben weerstaan en door het behouden van Kiev, een hernieuwd zelfvertrouwen. De leveranties van zware wapens, met name het HIMARS-langeafstandsartilleriesysteem, heeft dit zelfvertrouwen ook een militaire basis gegeven.

In Rusland komt er steeds meer oppositie door de rampzalig verlopende speciale militaire operatie die al bijna zes maanden langer duurt dan de beloofde drie dagen. Daar is de moraal onder het nulpunt gedaald. In Oekraïne is het patriottisch gevoel nooit zo hoog opgelaaid. ‘Voor het eerst voel ik me een Oekraïner’, zei mijn fixer Alexander. ‘En dat geldt voor al mijn leeftijdsgenoten.’

Hernieuwde strijdvaardigheid

De doelpalen zijn verlegd. Was in het begin sprake van een eventueel opgeven van de Donbas en de Krim, was men in maart nog terughoudend tot aansluiting bij de NAVO; nu ambieert Oekraïne voluit het NAVO-lidmaatschap. En de overheersende opinie is dat elke millimeter verloren terrein moet worden teruggewonnen. Met geweld. En dat zal gepaard gaan met een enorme vernietiging en tienduizenden mensenlevens, bovenop de tienduizenden aan beide kanten die al gevallen zijn.

De Amerikaanse president kondigde net weer drie miljard dollar aan wapensteun aan. Het conflict wordt steeds meer een proxy-oorlog tussen het Westen en Rusland, waar China de lachende derde is. Voor diplomatieke oplossingen is steeds minder plaats. Monseigneur Stanislav, de katholieke bisschop, verwoordt het heersende sentiment: ‘Poetin is de Duivel. Daar ga je niet mee onderhandelen. Die moet je verslaan.’

Foto’s en tekst: Copyright Teun Voeten 2022

Mykolajiv

Reportage: terug naar Odessa