Na een intense strijd die ‘maar’ vierenveertig dagen duurde, eindigde op 10 november de tweede oorlog in Nagorno-Karabach. Deze keer kwamen niet de Armeniërs maar de Azeri’s als overwinnaars uit dit aanslepende conflict over deze betwiste regio. De Armeense troepen waren niet opgewassen tegen de drone-oorlogsvoering en Syrische huurlingen die Azerbeidzjan en Turkije op hen loslieten. De Armeense premier Nikol Pasjinian zag na de val van de stad Shushi geen andere uitweg uit het conflict dan het tekenen van een Russisch akkoord waarbij de Armeniërs een groot deel van het territorium (terug)geven aan de Azeri’s. Daarnaast zullen Russische troepen voor minstens vijf jaar over het staakt-het-vuren waken.

Jens De Rycke

De Russische controlepost bij Shushi

Terwijl we Armenië verlaten en via de Lachin-corridor Nagorno-Karabach binnenrijden, komen we langs de eerste Russische controlepost. De Russische vredestroepen bewaken de weg die binnen drie jaar plaats zal moeten maken voor een andere route die de Armeniërs zullen moeten bouwen naar Stepanakert. Al lijkt de haalbaarheid van dit plan weinig realistisch. Naast de weg naar Stepanakert — de hoofdstad van de Armeense republiek Artsach in Nagorno-Karabach — liggen er nog steeds talrijke sporen van de zware gevechten van de voorbije weken. Kraters van artillerie-inslagen, uitgebrande autowrakken, achtergelaten uniformen en voorraden. De Russische aanwezigheid in het land is duidelijk aanwezig door hun vele controleposten en troepentransporten waar we langs rijden.

Wanneer we langs de controlepost vlakbij ‘Shushi’ rijden wordt het doodstil in de auto. Naast Russische troepen treffen we er ook Azeri’s die duidelijk maken dat de stad nu van hen is. Boven het hoofd van de soldaten — naast de vlaggen van Turkije en Azerbeidzjan — prijkt nu een groot bord waarop in grote rode letters Şuşa (de Azerbeidzjaanse naam van de stad) prijkt. Het bord en de vlaggen maken op een pijnlijke manier duidelijk aan de Armeniërs dat zij de stad en de oorlog hebben verloren.

Regionale grootmachtenstrijd

Het feit dat aan de weg naar Şuşa de Turkse vlag ook hier tegenover de Russische wappert, toont aan dat ook hier beide naties een nieuw strijdperk hebben geopend. De oorlogen tussen Turkije en Rusland lijken weer terug van weggeweest. Eeuwenlang streden het Ottomaanse en het Russische Rijk over de Balkan, Kaukasus en Anatolië. In de 21ste eeuw krijgt deze oude gewelddadige relatie een nieuwe dynamiek.

Tegelijkertijd probeer Rusland de banden met Turkije aan te halen om zo het Westen en de NAVO te verzwakken. Het geeft een vreemde dynamiek van confrontatie en samenwerking tussen beide rivalen. Vandaag strijdt Rusland met Turkije op verschillende slagvelden in het Midden-Oosten — Syrië, Libië — en sinds september dus ook in de Kaukasus. Beide partijen hadden in dit conflict — ten koste van de Armeniërs — iets te winnen. Rusland heeft met ‘boots on the ground’ in de betwiste regio zijn positie in de zuidelijke Kaukasus opnieuw kunnen versterken. Het heeft daarnaast ook zijn greep op Armenië kunnen verstevigen. Het land is voor zijn veiligheidspositie veel afhankelijker van Rusland, onder andere omdat Rusland de nieuwe corridor tussen de Azerbeidzjaanse exclave Nachitsjevan en de rest van Azerbeidzjan — die over Armeens grondgebied loopt — zal bewaken. Het is duidelijk dat toekomstige beslissingen over Armeens buitenlands beleid niet in Jerevan maar in Moskou zullen worden gemaakt.

Turkije, dat eeuwenlang uit de Zuidelijke Kaukasus verdreven was, heeft zich ten koste van Moskou toch terug in Azerbeidzjan kunnen vestigen. Het heeft met de corridor over Armeens grondgebied een toegangsweg tot Azerbeidzjan en diens olie- en gasvoorraden van de Kaspische zee, en een raam op Centraal-Azië. Want ook in Centraal-Azië proberen beide landen — naast China — bij de islamitische Turkse naties aan invloed te winnen Deze volkeren en naties die door de ijzeren grip van de Sovjet-Unie decennialang van Turkije waren afgeschermd, staan nu weer open voor invloeden vanuit het Midden-Oosten.

Hoeder van het Armeens cultureel erfgoed

De Armeniërs die ik in Stepanakert — de hoofdstad van de niet-erkende Armeense republiek in Nagorno-Karabach — sprak, waren niets dan lovend over de aanwezigheid van de Russische vredestroepen. Op het ogenblik dat Shushi viel en ook de rest van het land aan het Azerbeidzjaanse leger en zijn bondgenoten leek verloren te gaan, zorgde Poetin er met zijn akkoord voor dat de vijandigheden ophielden. De verstandhouding van de lokale bevolking met de Russen is goed, hun engagement om de Armeniërs te beschermen lijkt ook oprecht. Heilige plaatsen zoals het klooster in Dadivank leken verloren te gaan voor de wereldgemeenschap, maar de Russische aanwezigheid van vredestroepen zorgt ervoor dat Dadivank net zoals andere culturele plaatsen toch ten minste voor de duur van het akkoord veilig zullen zijn.

Jens De Rycke

Het Armeense klooster van Dadivank

Om een ‘factcheck’ op het terrein te voeren, contacteerden we de Russische vredestroepen om het door hen beschermde Amaras-klooster te bezoeken. Toen we daar aankwamen ontdekten we het gebarricadeerde klooster omgeven door niet-ontplofte projectielen waar sinds november de Russische vlag op wappert. Russische troepen troffen we er niet aan en aangezien door de onduidelijke grenzen en bewegende troepen de veiligheid niet was gegarandeerd bleef ik er niet om hen op te wachten.

Maar met de Russische vlag was de boodschap wel duidelijk: net zoals met de bevrijding van het Syrische Palmyra presenteert Rusland zich opnieuw als een redder van het cultureel werelderfgoed. Deze keer met het beschermen van het christelijk Armeens erfgoed in Nagorno-Karabach. De wereld mag hen hier terecht dankbaar voor zijn, maar moet tegelijkertijd ook beseffen dat Rusland enkel op deze plaatsen aanwezig is voor hun eigen geopolitieke belangen. En dus niet voor belangen van de Syriërs en de Armeniërs. Noch enkel voor het beschermen van hun cultureel erfgoed.

Jens De Rycke

Het klooster van Amaras

Het afwezige Westen

‘Het Westen heeft ons in de steek gelaten’ was de verzuchting die ik vaak bij Armeniërs hoorde. In tegenstelling tot de eerste oorlog in Nagorno-Karabach in de jaren 90 bleef het Westen nu totaal afwezig. Terwijl Frankrijk en de Verenigde Staten met de OVSE-groep van Minsk betrokken waren met het zoeken naar een akkoord voor — dit destijds bevroren — conflict, is bij de Armeniërs die ik sprak deze keer enkel de westerse afwezigheid bijgebleven. Voor de Verenigde Staten is het bondgenootschap met Azerbeidzjan tegen Iran te waardevol. Voor de Europese Unie is het gas dat ze van Azerbeidzjan krijgen noodzakelijk om onafhankelijker te worden van Russische energiebevoorrading. Deze belangen waren voor het Westen te belangrijk om voor de Armeense zaak op te komen.

En terwijl anderen strijden en posities innemen in de Kaukasus — de achtertuin van Europa — kijkt de EU toe hoe zogenaamde universele waarden zoals democratie en mensenrechten verdwijnen in het strijdgevoel. De Armeniërs die met hun Fluwelen Revolutie van 2018 een ware liberale democratie in de Kaukasus wilden worden, zijn genoodzaakt hun blik weg van het Westen te richten. De realiteit dwingt hen hun geopolitieke positie en die van de regionale grootmachten te aanvaarden.

Rusland heeft het akkoord bemiddeld en zal niet dulden dat Armenië een voorpost van westerse waarden in diens invloedzone wordt. Door de aanwezigheid van Russische troepen in Nagorno-Karabach heeft het daarenboven het Westen volledig buitenspel gezet. En voor veel Armeniërs zijn de westerse liberale waarden van secundair belang geworden. Voor hen staat de toekomst en zelfs het voortbestaan van de Armeense natie — bedreigd door twee vijandige Turkse naties — op het spel.

Meer weten over het conflict in Nagorno-Karabach? Lees dan ook deze eerdere bijdrage van Jens De Rycke: De zwarte tuin van het Midden-Oosten.

Nachitsjevan

De Russische beer versterkt zijn grip op Armenië