Heimwee verteert de balling. Een beroemde illustratie ervan leverde de Romeinse dichter Ovidius, door keizer Augustus verbannen naar een onooglijke plaats aan de Zwarte Zee. Zijn verlangen naar Rome sprak uit sombere verzen.

Vrees voor lijf en leden

Een meer recent voorbeeld is dat van de expressionistische dichter Johannes R. Becher (1891-1958). Na de ‘Machtergreifung‘ van Adolf Hitler op 30 januari 1933 ontvluchtte hij uit vrees voor lijf en leden Duitsland. In de Sovjet-Unie vond de communist (en latere minister van Cultuur van de DDR) een tijdelijk onderkomen. Ver van huis bezong hij in Die Hohe Warte. Deutschland-Dichtung zijn liefde voor de schoonheid van Duitsland en zijn cultuur.

Een veel beroemdere tijdgenoot en balling was Nobelprijswinnaar Literatuur Thomas Mann (1875-1955). Ook hij sloeg op de vlucht voor het nationaalsocialistische regime en belandde na enkele omzwervingen in Pacific Palisades ten westen van Los Angeles (USA). Van 1942 tot 1952 woonde hij in een huis dat de modernistische architect JR Davidson voor hem had ontworpen. De Duitse regering kocht het in 2016 om er een geestelijk trefpunt van te maken en er kunstenaars en intellectuelen met een beurs onder te brengen.

Afgesneden van de gemeenschap

Vandaag de dag moet het er aangenaam toeven zijn. Maar konden het comfort van de villa en de nabijheid van de Stille Oceaan Thomas Mann toentertijd verzoenen met de pijn van de ballingschap? Voor de man van het woord betekende ballingschap ook het afgesneden-zijn van de cultuur- en de taalgemeenschap waarin hij zich tot 1933 geborgen had gevoeld.

Weliswaar kwamen vele gevluchte Duitse schrijvers er op bezoek, maar feit was dat de taal waarin Mann er sommige van zijn grootste werken schreef, zoals Doktor Faustus, een ‘Fremdkörper‘, een vreemd iets, in een door en door Amerikaanse omgeving was. Duitslands ‘dichtervorst’ Johann Wolfgang von Goethe (1749-1832) vormde er zijn steun en toeverlaat. Mann had de 133 boekdelen tellende Weimarer of Sophien-Ausgabe van Goethe’s werk – een prachteditie van tussen 1887 en 1919 – op zijn zwerftocht meegenomen. Het was dan ook een sacraal moment toen hij op 10 februari 1942 in zijn dagboek kon noteren: ‘Aufstellung der Bücher, einschließlich des großen Goethe, im Studio beendet‘.

‘De nieuwe Goethe’

De ‘Goethe’sche Sphäre‘ was voor Mann zijn eigenlijke thuis. Het geredde boekencorpus was in de woorden van de germanist Stefan Keppler-Tasaki ‘Spiegel seines eigenen Körpers‘ (spiegel van zijn eigen lichaam). Het hielp Mann om niet te vertwijfelen in de jaren dat Hitler aan de winnende hand leek, het weerhield hem ervan de dood op te zoeken zoals de Oostenrijkse schrijver Stefan Zweig (1881-1942) deed in zijn Braziliaans ballingsoord.

Mann zou zichzelf als ‘de nieuwe Goethe’ gezien hebben, iemand die ook in barre tijden de Duitse cultuur vertegenwoordigde: ‘Duitsland in zich te willen dragen, dat kon slechts functioneren in opvolging van Goethe’, aldus nog Keppler-Tasaki.

Geborgenheid in de taal

In het naoorlogse Amerika voelde Mann zich als vermeende sympathisant van het communisme niet langer thuis. In 1952 keerde hij terug naar Europa, samen met ‘zijn Goethe’. Naar Duitsland wilde hij niet en zo vond hij in het Zwitserse Zürich zijn laatste verblijf. Zoon Michaël erfde de Goethe-uitgave en nam ze weer mee naar Amerika.

Om na diens overlijden ‘Goethe’ weer een transatlantische reis te besparen schonk kleinzoon Frido de boekdelen aan de germanist Frederic C. Tubach, een collega van zijn vader. Deze overhandigde ‘Goethe’ dit jaar aan het Thomas-Mann-House in Pacific Palisades. Zo keerde de geest van Goethe terug naar Californië, naar het huis waar hij zeven decennia voordien Thomas Mann geborgenheid had geschonken.

Deze tekst verscheen eerder in Mededelingen nr. 66 van het ADVN.

nationaalsocialistisch regime

Huis vol grote geesten