Onlangs vond er op de Académie Royale de Belgique in Brussel een cyclus van vier communautair getinte conferenties plaats, in samenwerking met het Centre de Recherche et d’Informations Socio-Politiques (Crisp). Dat leverde toch heel wat interessante info op. Doorbraak was er ook bij.

Sprekers waren Cédric Istasse (hoofdredacteur van de Courrier Hebdomadaire van het Crisp), Jean Faniel (directeur-generaal van het Crisp), Vincent Lefebvre (onderzoeker bij het Crisp) en Caroline Sägesser (onderzoekster bij het Crisp). Het Crisp kan tot op zekere hoogte vergeleken worden met Itinera aan Vlaamse kant.

Uniek

Is het Belgische complexe federale systeem zo speciaal dat het uniek is op onze aarde? Ja en nee, stelt Cédric Istasse. Wereldwijd zijn er 29 federale staten, waarvan er zich 5 in Europa bevinden: België, Bosnië-Herzegovina, Duitsland, Oostenrijk en Zwitserland. Maar terwijl de meeste federale staten wereldwijd vrijwel onmiddellijk federaal zijn geworden (doordat kleinere eenheden een samenwerkingsverband vormden) wanneer die staten werden opgericht, is dat in België anders geworden.

Want van 1830 tot 1970 was België een unitaire staat. Mooie voorbeelden van staten die bij hun oprichting onmiddellijk federaal werden zijn: Bosnië-Herzegovina (1995), Canada (1867), Indië (1747) en Zwitserland (1848). Bosnië-Herzegovina is een voorbeeld van een land dat federaal werd op initiatief van de internationale gemeenschap.

Oorzaak federalisme

Maar terwijl de landen hierboven federaal werden omdat kleinere eenheden een groter geheel wilden vormen, zijn er ook landen die federaal zijn geworden omdat een unitaire staat geen goede optie was en delen van die staat een zekere vorm van autonomie wilden. In dat lijstje bevinden zich: Argentinië (1853), Brazilië (1891), de Comoren (1978), Ethiopië (1994), Irak (2006), Joegoslavië (1945), Nepal (2015), Soedan (1991), Somalië (2012) en Tsjecho-Slowakije (1969). Speciaal aan Irak is dat enkel de Koerden daar over autonomie beschikken. De rest van het land is ‘unitair’.

België kan men ook niet vergelijken met de meeste net opgesomde landen, gaat Istasse verder, en dat om diverse redenen. Het is nooit geen kolonie geweest. Er werden geen wapens of geweld gebruikt om tot een federale staat te komen, en er is nooit een godsdienstoorlog geweest in België. Het verschil tussen het federale (ex-)Joegoslavië en (ex-)Tsjecho-Slowakije is dat België nooit een dictatuur is geweest. Maar dat is niet alles: het verschil tussen België en de lijst landen in voorgaande paragraaf is dat Vlaanderen en Wallonië voor de oprichting van België in 1830 nog niet bestonden.

Autonomie

De Belgische federalisering is het resultaat van de wensen van de Vlamingen om culturele autonomie te bekomen (wat een gemeenschapsbevoegdheid is) en de Walen om economische autonomie te bekomen (wat een gewestbevoegdheid is). Het is dit verschil in visie dat ertoe geleid heeft dat België een hybride staat is geworden, met gewesten en gemeenschappen. Die mengeling van gewesten en gemeenschappen is volgens Istasse uniek in de wereld.

Uniek is ook dat verschillende entiteiten bevoegd zijn op één bepaald grondgebied. Anders uitgedrukt: het Belgische federalisme is niet gebaseerd op basis van strikt territoriale criteria. Uniek is ook dat de federalisering gebeurd is in vele fasen, terwijl in de meeste federale staten opgesomd in dit artikel de federalisering onmiddellijk en definitief werd gerealiseerd.

Bevoegdheden overhevelen

En er is nog iets uniek aan het Belgische federalisme, namelijk dat het ene onderdeel van de federale staat bevoegdheden kan overhevelen naar andere onderdelen. Zo heeft de Franse Gemeenschap bevoegdheden overgeheveld aan de Commission Communautaire Française in Brussel (de tegenhanger van de Vlaamse Gemeenschapscommissie in Brussel). Bovendien heeft Wallonië bevoegdheden overgeheveld aan de Duitstalige Gemeenschap.

Dan zijn er natuurlijk nog het Vlaams Gewest en de Vlaamse Gemeenschap. Die zijn volgens Istasse niet gefusioneerd, zoals men vaak hoort zeggen. Volgens Cédric Istasse heeft het Vlaams Gewest haar bevoegdheden overgeheveld naar de Vlaamse Gemeenschap. Ten slotte zijn gemeenschappen bevoegd voor instellingen en niet voor personen, gaat Cédric Istasse verder. Daarom was het nodig om in Brussel een tweetalige Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie op te richten, die in de hoofdstad verantwoordelijk is voor bijstand aan personen en gezondheidszorg.

Francofonie

In het begin van de Belgische staat was maar 10 tot 15 procent van de Belgische bevolking Franstalig, begon Jean Faniel zijn uiteenzetting. Daarmee bedoelt hij dat de meeste Walen een dialect spraken. Nederlands was in 1830 niet de gemeenschappelijke taal van de Vlamingen. De Vlamingen spraken toen ook verschillende dialecten. Pas in 1960 verscheen de eerste officiële versie van de grondwet in het Nederlands. De Duitstaligen hebben moeten wachten tot 1991 voor een officiële Duitstalige versie.

De Waalse Beweging is pas ontstaan in het laatste decennium van de 19de eeuw, als reactie op de Vlaamse Beweging. Ook is het vrij uniek dat het Belgische federalisme vooral op taal is gebaseerd. Ja, in Québec is taal (in dit geval het Frans) ook belangrijk, maar het federaal karakter van Canada heeft nog andere redenen dan alleen maar taal. Ook in Zwitserland is taal belangrijk, maar men kan niet zeggen dat taal het enige criterium is van de verdeling van Zwitserland in kantons.

Duitstaligen uitgesloten

Jean Faniël wijst er fijntjes op dat er in België een Duitstalige Gemeenschap is (ongeveer 70.000 zielen), maar dat het in praktijk uitgesloten is dat een Duitstalige eerste minister zou worden. Van alle Belgische provincies is er maar één tweetalig, namelijk de provincie Luik. En dat komt natuurlijk niet omdat ze op het stadhuis van de stad Luik een tweetalige service zouden aanbieden, maar wel omdat het Belgische Duitstalige gebied een onderdeel is van de provincie Luik.

Brussel zou de enige tweetalige hoofdstad zijn van een federale staat (in pakweg de Canadese hoofdstad Ottawa kom je niet ver met Frans). Wat België ook (bijna) uniek zou maken is het feit dat Brussel niet alleen de hoofdstad is van de Belgische staat, maar ook van Vlaanderen, de Franse Gemeenschap, enzovoort. Enkel Hyderabad in Indië zou ook de hoofdstad zijn van meer dan één entiteit.

Pariteit

Kan de federale staat, waar pariteit bestaat tussen Franstalige en Nederlandstalige ministers, wat in het voordeel is van de Franstalige minderheid vergeleken worden met het Brussels Gewest, waar er in de ministerraad pariteit is tussen Nederlandstalige en Franstalige ministers? Wat in het voordeel is van de Vlaamse minderheid?

Ja en nee, want de premier op federaal vlak is officieel taalneutraal (en kan zowel een Vlaming als een Franstalige zijn), terwijl de minister-president van het Brussels Gewest altijd Franstalig is. Het aantal staatssecretarissen in de regering van het Brussels Gewest en hun taalrol, is bij wet vastgesteld. Dat terwijl er op federaal met het fenomeen staatssecretarissen nogal creatief wordt omgesprongen.

Geen nationale partijen

Wat ook uniek zou zijn voor België, gaat de spreker verder, is dat er buiten de PVDA-PTB geen nationale partijen meer bestaan in ons land. Er is geen nationale kieskring en die heeft in de geschiedenis van België overigens nooit bestaan. Ook niet toen België een unitaire staat was. In 2023 ligt het accent van de communautaire twisten en meningsverschillen in de domeinen fiscaliteit en economie. Nauwelijks nog op taal of cultuur zoals vroeger vaak het geval was, vervolgt Jean Faniël.

Het onderwijs in de Franse Gemeenschap is structureel ondergefinancierd (daarover bestaat een consensus in Franstalig België). Dat komt volgens de spreker niet alleen door de Vlamingen, maar ook door het geruzie in Franstalig België tussen regionalisten (die vooral het Waals Gewest verdedigen) en communautaristen (die vooral de Franse Gemeenschap verdedigen).

Ten slotte nog een woord over de nationale solidariteit. Die bestaat natuurlijk op het vlak van de sociale zekerheid, maar niet (meer) op andere vlakken. Zo valt het Jean Faniël op dat er geen federaal solidariteitsmechanisme op gang kwam toen Wallonië recent werd getroffen door zware overstromingen, terwijl er in Duitsland op federaal vlak wel initiatief werd genomen toen bepaalde deelstaten getroffen werden door overstromingen.

Bipolair of multipolair

Op de derde avond had Vincent Lefebvre het onder meer over bipolaire en multipolaire structuren in de Belgische staat. Met bipolaire structuren worden structuren die het tweeledig karakter van België benadrukken (Vlaamse Gemeenschap, Franse Gemeenschap, enzovoort) bedoeld, met multipolair die structuren die het tweeledig karakter zouden overstijgen (Brussels Gewest, Duitse Gemeenschap, de senaat, …).

Lefebvre betreurt dat de middelpuntvliedende krachten sterker zouden zijn dan de middelpuntzoekende krachten (‘fédéralisme d’association’ versus ‘fédéralisme de dissociation’). Meer nog, het is precies de regionalisering die de middelpuntvliedende krachten zou versterkt hebben. In 1970 dacht men in Vlaanderen absoluut nog niet aan confederalisme, laat staan separatisme.

Het is de toekenning van het enkelvoudig stemrecht voor mannen in 1919 dat de positie van de Vlamingen in België versterkt zou hebben, en een boost zou hebben gegeven aan de Vlaamse Beweging. In 1968 werd de katholieke partij opgesplitst in een Nederlandstalige en Franstalige vleugel, in 1970 de liberale partij, en in 1978 de socialistische. In 1960 kwam in de plaats van de NIR de BRT en de RTB.

Ministers en staatssecretarissen

Lefebvre wijst erop dat de pariteit tussen Nederlandstaligen en Franstaligen op federaal vlak enkel betrekking heeft op de federale ministerraad, en niet op de federale regering. In die federale regering zitten ook nog staatssecretarissen. Die zouden er volgens Lefebvre gekomen zijn om communautair onevenwicht weg te werken.

Een vreemde redenering, want niet alleen is de pariteit in de federale ministerraad al in het nadeel van de Vlamingen, in de federale regering zien we bij de staatssecretarissen slechts één Vlaming, tegenover drie Franstaligen en een Franstalige die af en toe zich voordoet als Vlaming (Alexia Bertrand van de Open Vld, of was het nu toch van de MR?).

De pariteit tussen Nederlandstaligen en Franstaligen bestaat ook, vervolgt Vincent Lefebvre, bij de Raad van State, het Rekenhof en de Hoge Raad voor Justitie. Eén van de verschillen tussen de federale en de Brusselse regering, gaat hij verder, is dat er om een regering te kunnen vormen in het Brussels Gewest zowel een meerderheid nodig is in de Franse als in de Nederlandse taalgroep. Iets wat op federaal vlak niet het geval is.

Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie

En wat is nu uniek aan het Belgische systeem? Wel, gaat de spreker verder, de organisatie van het gerechtelijk apparaat is federaal, terwijl dat in de meeste federale staten voor een stuk geregionaliseerd is. Natuurlijk is er de unieke mix van gemeenschappen en gewesten. De oprichting van de Gemeenschappelijke Gemeenschapscommissie (GGC) in Brussel was volgens hem nodig, zo niet had men de subnationaliteit moeten invoeren. Dat de N-VA voor wat betreft de hoofdstad pleit voor een zogenaamde Brusselkeuze, is volgens de Franstaligen overigens een vorm van subnationaliteit. De overdracht van bevoegdheden van de Franse Gemeenschap naar het Waals Gewest en de Cocof is er enkel om financiële redenen gekomen.

Moeten we de senaat afschaffen? Lefebvre wijst er op dat in de meeste federale staten de senaat een soort van ontmoetingsplaats is voor de gewesten, maar dat is in België duidelijk niet het geval. Lefebvre stelt dat in de praktijk het Brussels Gewest wel degelijk een gewest is zoals het Vlaams en het Waals Gewest, terwijl veel Franstalige Brusselaars afgelopen jaren onophoudelijk hebben beweerd dat Brussel een ‘sous-région’ zou zijn, en geen ‘région à part entière’. Met andere woorden: geen echt gewest zoals de andere gewesten.

Overlegcomité

Lefebvre wijst ook nog op het belang van het Overlegcomité, dat in de ogen van veel Belgen enkel actief was tijdens corona, maar wel degelijk een veel ruimere taak heeft. Het Overlegcomité heeft als doel conflicten tussen verschillende beleidsniveaus te voorkomen of op te lossen. Het bestaat uit 12 leden: 6 uit de federale regering, en 6 van de gewesten en gemeenschappen.

Hoe zit het nou met de toekomst van België? Er zouden drie modellen zijn: een bipolair, een multipolair en één dat noch bi, noch multi is. Bipolair zou betekenen dat we naar een integraal federalisme gaan (CD&V), confederalisme (N-VA) of separatisme (Vlaams Belang). Multipolair een nieuwe staatshervorming, waarbij er enerzijds federale bevoegdheden naar gewesten of gemeenschappen kunnen gaan.

Maar ook omgekeerd, met andere woorden: gewesten en/of gemeenschappen geven bevoegdheden terug aan de federale staat (Open Vld, Vooruit). Lefebvre denkt daarbij aan alles wat te maken heeft met het klimaat. Dat zou dus terug federaal kunnen geregeld worden. Noch bi, noch pluri betekent dat we teruggaan naar een unitaire staat gaan (Georges-Louis Bouchez).

Zwitsers model

Is het Zwitsers model te vergelijken met het Belgisch model? Afgezien van het feit dat het waarschijnlijk gewoon structuren zijn en geen modellen (die men dus als op te volgen voorbeeld zou kunnen nemen), Caroline Sägesser begint haar uiteenzetting dat zij niet de eerste Belg is die kijkt naar Zwitserland om eventueel elementen uit het Zwitsers model over te nemen om het Belgisch federalisme beter te laten werken. Daarbij verwijst ze naar Geert Noels (2019), Joachim Coens (gewezen CD&V-voorzitter), Les Engagés (ex-CDH) en Jean-Louis Bouchez (voorzitter van de MR).

Een paar feiten over Zwitserland. Het land is sterk gedecentraliseerd en werd meteen bij de oprichting federaal (1848). Eigenlijk beantwoordt het aan de theoretische definitie van confederalisme: kleinere, onafhankelijke gehelen beslissen om samen een groter geheel te vormen. Er zijn vier taalregio’s. Er bestaat een Zwitserse taalwetgeving, maar heel anders dan die in België, want ze is ‘positief’ van aard, terwijl de Belgische eerder ‘defensief’ van aard is, en er gekomen is in een context van onenigheid.

Wel degelijk verschillen

Er zijn wel degelijk economische verschillen tussen de kantons en de werkloosheid is duidelijk hoger in de Franstalige kantons dan in de rest van het land. Ook al lijkt het Zwitserse systeem goed te werken, de federale structuren zijn er wel degelijk heel complex, benadrukt de spreekster. Dat België beter zou werken indien haar structuren eenvoudiger zouden zijn, zoals veel Belgen denken, is voor mevrouw Sägesser geen evidentie.

Wat zijn de verschillen tussen Zwitserland en België? In Zwitserland bestaat er directie democratie (referenda). Dat kan ver gaan. Zo zijn er op basis van referenda al gemeenten van het ene naar het andere kanton verhuisd, wat in België moeilijk kan, vertelt Sägesser. Want het is moeilijk denkbaar dat de Vlamingen op basis van gemeentelijke referenda zouden aanvaarden dat pakweg de zes faciliteitengemeenten rond Brussel zouden aansluiten bij het Brussels Gewest. In Zwitserland zijn de politieke partijen nationaal georganiseerd. Alsook de politie, grote wegen, de televisie en het openbaar vervoer. Er bestaat geen personencultus bij politici, terwijl partijvoorzitters in België meestal toch een zeker ego hebben.

Meerderheid en oppositie

Zowel de federale als de lokale regeringen zijn geen eenvoudige afspiegelingen van de meerderheden in de parlementen. De klassieke tegenstelling meerderheid/oppositie is veel minder sterk dan in België. Er heerst een mentaliteit om tot samenwerking en consensus te komen. De financiële solidariteit tussen de kantons is transparant, wat niet echt gezegd kan worden van België.

Het federale parlement werkt niet het hele jaar door, maar houdt vier zittingen per jaar die telkens ongeveer drie weken duren. Parlementslid zijn wordt dan ook niet beschouwd als een fulltime job. De kantons hebben een eigen belastingsysteem, en fiscale of financiële concurrentie tussen kantons zijn er de normaalste zaak van de wereld. Last not but least: de Zwitsers lachen met elkaar. Het ene kanton maakt grapjes over het andere, wat in België ook ondenkbaar is.

Diversiteit

Zwitserland is ook een land waar er een grotere (christelijke) diversiteit is, dus niet zoals in België een katholieke kerk die bijna een monopolie heeft op het christendom. Zwitserland mag dan al pas in 1848 opgericht zijn, de roots van het land zijn zeer oud (13de-14de eeuw). In België is het wijzigen van de grondwet een monopolie van de federale overheid, in Zwitserland worden de kantons daarbij betrokken.

Als burgers voldoende handtekeningen verzamelen kunnen ze ook de grondwet doen wijzigen, wat in België ondenkbaar is. Er bestaat een hiërarchie qua wetgeving. De federale wetgeving in Zwitserland staat boven de lokale wetgeving. De begroting van de federale overheid is kleiner dan die van de 26 kantons samen. Justitie is een gedeelde bevoegdheid van federaal en kantons.

Onderwijs is een kantonale bevoegdheid, maar er bestaan heel wat samenwerkingsovereenkomsten tussen verschillende kantons met betrekking tot onderwijs, en x aantal andere bevoegdheden. De kantons hebben elk een eigen grondwet, terwijl in België het opstellen van een Vlaamse grondwet door de Franstaligen gezien wordt als een provocatie, en een voorbode van separatisme. In Zwitserland gaat men met plezier naar de stembus voor verkiezingen of een referendum, terwijl in België niet weinig burgers, politici en journalisten met schrik naar de volgende verkiezingen kijken (bijvoorbeeld die van 2024).

Er zitten interessante elementen in het Zwitsers model, maar we kunnen het Zwitsers model in zijn geheel uiteraard niet overhevelen naar België.

nationale partijen

Een francofone visie op de Belgische staatshervormingen