Naar aanleiding van de zaak-Chovanec heeft de federale en lokale politie een nieuwe richtlijn de wereld in gestuurd: psychotische arrestanten worden bij voorkeur niet meer naar de cel gebracht maar naar een veilige omgeving geloodst. Een goede zaak? Binnen het domein van de psychiatrie en psychologie bestaat veel terughoudendheid om zich over dit thema uit te spreken. Doorbraak vond een klinisch psycholoog bereid om — zij het anoniem, laat ons hem ‘Piet’ noemen — te reageren op de huidige stand van zaken.

Piet stelt dat de verschillende stromingen in het vakgebied anders met de problematiek omgaan. Hij geeft zijn invalshoek vanuit de eigen scholing. ‘Ik maak niet direct een onderscheid tussen psychose of delier. Op het moment dat het ziektebeeld zich voordoet, moet je het oplossen. Maar in de zaak-Chovanec is dat niet gebeurd, welke stroming je ook mag volgen: er werd geen medische zorg gebracht.’

Systeem schiet tekort

‘Een richtlijn, zoals je die in Nederland hebt rond opwindingsdelier (EDS), is niet onzinnig’, stelt Piet. ‘In het hier en nu geeft dat een richting voor de politie en de hulpdiensten. Je kan een determinatietabel meegeven die bepaalt wanneer je extra hulp moet inroepen. Was die er twee jaar geleden geweest, dan hadden de betrokken politiemensen zinvollere keuzes kunnen maken.

Maar ons systeem schiet nog steeds tekort. De politie moet terugvallen op een arts van wacht, meestal een huisarts. Die mensen zijn in het algemeen niet opgeleid voor deze problematiek. Je moet dus al wat geluk hebben dat je op iemand met kennis van zaken rond psychoses valt. Dit kan problematisch zijn.

België typeert zich overigens in psychosezorg door een beleid dat patiënten pas binnenbrengt in de psychiatrie via criminele feiten. Dat op zich is een groot probleem. We hebben geen goede kanalen, niemand detecteert het probleem, tot zo’n patiënten in een delier of een psychose gewelddadig worden en zaken beginnen te vernielen.’

Non Violent Resistance

Er bestaan technieken om met mensen in delier om te gaan. Die zijn gericht op de-escalatie. Piet verduidelijkt. ‘Je kan hier best kijken naar de manier waarop zorgverstrekkers in de residentiële instellingen voor mensen met een zware handicap dit aanpakken. Die patiënten zitten systematisch dichter bij het psychotisch register. Zij gaan snel door in delier. De begeleiding is in dit kader opgeleid en beschikt over handvaten voor dit soort situaties. Wat nu heel populair is, is de zogenaamde non violent resistance (NVR).

Daar leer je eerst al hoe je een ruimte binnenkomt. Zonder denigrerend te willen doen, vergelijk ik dat vaak met dieren. Wanneer je de stal van een paard binnenkomt, ga je het niet langs achter benaderen. Je gaat je ook niet groter maken. Je moet niet met veel machtsvertoon optreden. Ga per twee zo’n cel in, in plaats van met zes in vol ornaat. Al die zaken zijn heel basaal. Je reactie mag niet verbaal zijn, maar de communicatie verloopt best vooral via lichaamstaal. Die opleidingen zijn bij ons jammer genoeg niet standaard.’

Depersonalisatie

Die opleidingen zijn nochtans wel voorhanden, volgens Piet. ‘In het residentiële kader zie je wel dat het personeel getraind is om uit zijn eigen angst, zijn eigen afkeer te stappen. Je moet namelijk goed beseffen dat mensen in delier of psychose lelijke dingen doen: ze gaan smeren met uitwerpselen, er is wilde agressie… Veel bloed, ook. Mensen die hun eigen nagels uittrekken, zich verwonden… het ziet er niet netjes uit. Als mens — zonder de juiste opleiding te hebben genoten — gaan we die personen dan depersonaliseren. Je maakt daar een onmens van. Je gaat je daar stout en furieus tegen afzetten. Op zo’n moment is iemand in volle psychose gevaarlijk. Als mens schreeuwt elke vezel in je lijf erom die persoon uit te sluiten. Je wil weg, daar ver vandaan.’

Piet koppelt terug naar de zaak-Chovanec. ‘Dat zie je hier terug: het is exact wat de politie gedaan heeft. Ze depersonaliseerde de mens. Ook al vind je dat humaan gezien niet oké, je kan daar niets aan doen: dat is hoe we als mens zijn. Op dat moment is híj de gevaarlijke gek, gaan we er lelijke dingen over zeggen en ons navenant gedragen. In de zorg is dat een van de éérste zaken in je opleiding die je meekrijgt: geen mens is ons vreemd, hoe vreemd ook die mens.

Als je dat niet incorporeert, kan je niet verder. Je ziet dan ook dat velen, inclusief de huisarts, daar op blokkeren. Daar is geen scholing rond. Op geen enkele manier worden onze hulpdiensten getraind in delier- of psychosezorg. De politie staat daar zeker niet alleen in.’

Niemand gevrijwaard

‘Het is eigenlijk heel simpel’, onderstreept Piet. ‘Elk van ons kan in een delier, een waan, een psychotische opstoot terecht komen. Niemand is daarvan gevrijwaard. Op dat moment moet je de juiste ontmoeting, de juiste omkadering hebben. Anders kan je doorschieten naar gewelddadig gedrag. Die eerste ontmoeting is cruciaal, moet zorgverstrekkend zijn. Op zo’n moment moet er iemand zijn met het juiste protocol. Want mensen zijn standaard niet agressief, dus dien je daar de juiste conclusies uit te trekken.’

Wanneer de situatie uit de hand loopt, moet er een noodrem voorzien worden, stelt Piet. ‘In uiterste nood zou er steeds sedatie voorhanden moeten zijn die door iemand kan worden toegediend. In de Scandinavische landen is dat het geval, zeker op luchthavens en op festivals of grote evenementen. Je gaat daar altijd “staande orders” vinden om te sederen wanneer iemand in overdrive gaat, evenals adrenaline voor het omgekeerde. Bij ons staan we machteloos. Zolang er geen ziekenwagen is kan je niet ingrijpen. Ik pleit voor meer wisselwerking. Nu hebben we een juridisch orgaan dat moet wachten op een medisch orgaan en vice versa. In beide richtingen durft het al eens verkeerd te lopen.’

Incidenten systematisch onderschat

Volgens Piet gebeuren er veel meer soortgelijke incidenten die tussen de mazen van het net doorglippen en geen aandacht krijgen. ‘Wanneer je je oor te luisteren legt bij de gerechtsartsen die lijkschouwingen doen, dan merk je dat die andere zaken vaststellen dan wat er in de verslagen staat. Ze zien vaak enorm hoge cortisolwaarden (het stresshormoon, WM) die tot hartstilstand leiden, interne bloedingen…

Die mensen sterven dan -op papier- aan een hartstilstand of een hersenbloeding. Dat zijn zaken die niet altijd kloppen. De doodoorzaak luidt dan “plots overlijden, geen verdere problematiek”. Mocht je ze allemaal onder de loep nemen, dan zouden er best veel uitkomen die eigenlijk aan een delier zijn overleden.’

Blik op het Noorden

Volgens Piet is er vooral al vooruitgang geboekt bij de selectie voor het beroep van politieagent. ‘De laatste jaren zijn de testen om toegang tot het beroep te krijgen veel verbeterd. Daar zie ik een positieve evolutie. Mensen met persoonsstoornissen komen er niet meer in, hetgeen niet wil zeggen dat die er uit het verleden niet meer tussen zitten. Ik heb zelf een aantal mensen begeleid die deelnamen aan de proeven, waar ik persoonlijk en professioneel mijn twijfels bij had. Die zijn er niet door geraakt. De selectie zit momenteel wel goed.’

Piet verwijst nogmaals naar de Scandinavische landen. ‘Daar heb je een systeem van leren op de werkvloer. Mensen die in het onderwijs staan of toetreden tot de politie, lopen stages in zorgvoorzieningen, op trauma-afdelingen en in de psychiatrie. Dit geeft hen de gelegenheid om de problematiek in het echte leven mee te maken en zo ervaring op te bouwen. Ik denk dat we daar op moeten inzetten. Zo krijgen die mensen een veel breder beeld van hoe de bevolking écht is samengesteld en wat je allemaal kan tegenkomen. Met een simpele richtlijn gaan we er niet komen.’

non violent resistance (NVR)

Klinisch psycholoog: ‘Met richtlijn alleen komen we er niet’