Zelfbeschikking als idee gaat al een eeuw mee in het volkenrecht. We vinden het begrip terug als een van de Fourteen Points, de Veertien Punten, die de Amerikaanse president Wilson in 1918 de wereld instuurde. Eigenlijk was het bedoeld als een wapen in de strijd tegen de vijand in de multi-etnische gedaante van het Osmaanse Rijk en de Donaumonarchie. Na de Eerste Wereldoorlog is het begrip ‘zelfbeschikking’ een eigen leven gaan leiden. Minderheden in nieuw ontstane staten beriepen er zich op om meer autonomie of zelfs onafhankelijkheid op te eisen. Dat laatste is iets waar de internationale gemeenschap toch heel dubbelzinnig over doet, zoals blijkt uit resolutie 1514 van de Verenigde Naties uit 1960. Artikel 2 spreekt over het ‘recht op zelfbeschikking’ (‘All peoples have the right to self-determination’), maar artikel 6 zegt dan weer dat elke poging tot gedeeltelijke of totale verstoring van de nationale eenheid en de territoriale integriteit van een land niet in overeenstemming is met de doelstellingen en principes van het Handvest van de Verenigde Naties.

Banbliksems

De internationale gemeenschap, of meer bepaald het establishment, – de gevestigde orde van de soevereine staten – , verzet zich tegen separatisten omdat deze zogezegd de stabiliteit bedreigen. Separatisme is een scheldwoord geworden. Het gebruik van een andere term zoals secessionisme bespaart de voorstanders van afscheiding niet de banbliksems die de vertegenwoordigers van de vast verankerde staten naar hen slingeren. Deze laatste vrezen zeker een referendum over afscheiding omdat hierin de volkswil als uiting van de democratie meeklinkt. In het referendum over afscheiding botsen twee principes met elkaar, namelijk de territoriale integriteit van de heersende staat en het zelfbeschikkingsrecht van een volk dat als meerderheid op een bepaald, het voor afscheiding in aanmerking komende gedeelte van het grondgebied van die heersende staat leeft.

Omwoelen

Referenda over zelfbeschikking hebben het in zich om de gevestigde orde om te woelen. Afgelopen dagen nog hebben we in het Midden-Oosten gezien op wat voor hatelijkheden en bedreigingen de organisatie van een referendum over Koerdische onafhankelijkheid in Noord-Irak stoot. Daar is het niet alleen de heersende staat die woedend reageert, maar zijn het ook de buurstaten die dreigen. Turkije rolt zijn spierballen en dreigt zelfs met een militaire interventie. Ook Nagorno-Karabach in de zuidelijke Kaukasus is een schoolvoorbeeld van de botsing van de principes van territoriale integriteit en zelfbeschikking. Een oplossing voor de moeilijke kwestie die deze Armeense enclave en zelfverklaarde onafhankelijke republiek op het grondgebied van Azerbeidzjan vormt, zou uit het organiseren van een referendum kunnen bestaan. Maar ook daar botst het verlangen naar zelfbeschikking met het vastklampen van Bakoe aan de idee van het ene en ondeelbare Azerbeidzjan.

Anachronisme

Catalonië is dus geen alleenstaand geval, niet in de wereld, maar ook niet in de Europese Unie (EU). Dat hebben we gezien met Schotland. In beide gevallen dreigt de EU de mensen die voor onafhankelijkheid kiezen met het ontnemen van het EU-lidmaatschap. In het geval van Spanje komt daar nog iets bovenop, de wapenstok namelijk van de Guardia Civil. De acties van de Spaanse staat tegen vertegenwoordigers van de Catalaanse natie en het dreigen met militair geweld, dat alles komt over als een anachronisme in de Europese Unie anno 2017.

Dirk Rochtus sprak deze inleiding uit voor het panelgesprek van Doorbraak over ‘Catalonië, een nieuwe republiek?’ op 28 september 2017.

Noord-Irak

Referendum woelt gevestigde orde om