Als enige Nederlander verkeerde priester Wouter Lutkie (1887-1968) op voet van vriendschap met de Italiaanse fascistenleider Benito Mussolini. Zevenmaal mocht hij op privé-audiëntie bij de Duce. Zijn eigen tijdschrift Aristo- verscheen van juni 1930 tot april 1965. Met een oorlogsonderbreking: in 1943 werd het door de Duitse bezetter verboden. Een gesprek met Willem Huberts, de biograaf van Lutkie.

Kan je ons Wouter Lutkie voorstellen, de man aan wie je deze excellente studie hebt gewijd?

Soli Deo – Wouter Lutkie

‘Wouter Lutkie was een rechtlijnige, recalcitrante en revolutionaire priester, opponent van de Rooms-Katholieke Staatspartij, Mussolini-adept en fascistisch activist achter de schermen. Ondanks alle controversen rondom zijn persoon was hij iemand die grote indruk op zijn omgeving maakte. Zijn manier van optreden, zijn voorkomen, zijn plechtige wijze van spreken en zijn hulpvaardigheid boezemden ontzag in. Dat hij ‘de tovenaar van Nuland’ werd genoemd, is niet zonder reden: de in hoofdzaak ongeletterde boerenbevolking in het dorpje Nuland (woonplaats van Lutkie) en verre omgeving keek huizenhoog naar hem op, want hij loste problemen voor hen op die zij zelf niet konden ontwarren. Als priester, maar ook als mens was hij onbaatzuchtig en oprecht tot in zijn haarvaten. Hij was een eigenzinnig fascist, een toegankelijke steunpilaar, een geharnaste idealist en een wereldvreemde wereldverbeteraar.’

Hoe kreeg Wouter Lutkie het gedaan katholiek priester te blijven, vrijgesteld te worden van zielzorg en zich voor de rest van zijn leven te wijden aan een heel andere leer dan die van het Evangelie?

‘Dankzij een schenking van zijn vader, die een vermogende lederhandelaar was, kon Lutkie een financieel onafhankelijk leven leiden. Na zijn priesterwijding werd hij najaar 1919 benoemd tot kapelaan in het dorpje Gemonde. Dat hield hij een kleine drie jaar vol, tot het voorjaar van 1922. Toen werd hij ziek. De samenwerking met zijn pastoor en het contact met zijn bisschop, monseigneur Diepen, verliepen moeizaam. Hoewel zijn werk als zielzorger hem enige bevrediging schonk, werd het hem gaandeweg duidelijk dat de kerkelijke kaders begonnen te knellen. Na een periode van ziekte verleende monseigneur Diepen hem ontslag uit kerkelijke dienst.’

‘De rest van zijn leven deed Lutkie waar zijn hart lag: lezen, schrijven, mensen helpen en proberen de wereld verbeteren — alles met Gods hulp, want Lutkie bleef zijn leven lang een diepgelovige katholieke priester. Bij al zijn politieke activiteiten moest hij goed rekening houden met de opvattingen van het episcopaat en in het bijzonder met die van bisschop Diepen. Deze heeft Lutkie enkele keren een publicatieverbod opgelegd omdat Lutkie in zijn ogen de belangen van de katholieke Kerk bedreigde door met zijn artikelen in Aristo- de eenheid van de Kerk aan te vallen. Ook heeft Diepen Lutkie meermalen verboden lezingen te geven voor fascistische vergaderingen. Lutkie gehoorzaamde trouw, want hij wilde niet worden geëxcommuniceerd. Toch legde hij soms ook de oekazes van Diepen naast zich neer en dat zag Diepen dan door de vingers.’

Heeft Wouter Lutkie zich ooit zelf expliciet ‘fascist’ genoemd, zoals bv. Jan Baars en Arnold Meijer deden?

‘Ja, hij heeft zichzelf regelmatig ‘fascist’ genoemd. In 1932, in enkele brieven aan Benito Mussolini, ondertekent hij met sacerdote cattolico e fascista, katholiek en fascistisch priester. In een brief uit augustus 1933: ‘Voorloopig wete u, dat ik als priester en ook als fascist Baars steun met mijn vertrouwen.’ In oktober 1939 schreef Lutkie in Aristo-: ‘Op de vraag: “Zijt gij fascist?” heb ik menigmaal zoo niet met een simpel ja toch in bevestigenden zin geantwoord.’ Hij beschouwde zichzelf als een Italiaans fascist maar hij wilde niet geassocieerd worden met Nederlandse politieke partijen en bewegingen die zich fascistisch noemden. Hij had een sterke afkeer van het nationaalsocialisme van Adolf Hitler en diens Nederlandse leerling Anton Mussert.’

Hoort Wouter Lutkie niet eerder thuis bij hetgeen Armin Mohler de Conservatieve Revolutie heeft genoemd, en meer bepaald bij de ‘jong-conservatieven’? Hij zou daar in het gezelschap komen van o.m. zijn leeftijdsgenoten Emiel Verviers en Carel Gerretson.

‘Lutkie kan worden beschouwd als behorend bij de aanhangers van de Conservatieve Revolutie, met dien verstande, dat Lutkie een heel specifiek en nauwomschreven deel van het verleden wenste te zien terugkeren: de wereld van vóór de Franse Revolutie, waarin het katholicisme de facto functioneerde als staatsgodsdienst. Lutkie was een aanhanger van de ideologie van de Renouveau catholique, een herstelbeweging die de filosofie van Thomas van Aquino een grote rol toekende en die de gevolgen van de Verlichting en de Franse Revolutie ongedaan wilde maken, evenals haar als negatief ervaren invloeden van liberalisme, positivisme en naturalisme.’

‘Lutkie werkte langdurig en nauw samen met Verviers en Gerretson, maar er waren kenmerkende verschillen in opvattingen. Verviers streefde naar een fascistische en corporatieve staatsinrichting, waarbij de economische aspecten voor hem het zwaarst telden. Voor Lutkie hadden geestelijke en religieuze aspecten de boventoon, de economische aspecten waren slechts in zoverre voor Lutkie van belang als zij ondergeschikt waren aan het geloof. De Groot-Nederlandse gedachte waarin Gerretson geloofde kon slechts op minimale belangstelling van Lutkie rekenen.’

Wat zijn de overeenkomsten en verschillen tussen Wouter Lutkie en Joris van Severen? Hebben ze elkaar ooit ontmoet?

‘De fascist Lutkie en de nationaalsolidarist Joris van Severen, leider van het Verdinaso, vonden elkaar in hun wens om een staatsinrichting te realiseren, gebaseerd op dezelfde grondslag. Het grootste verschil tussen beiden is dat Van Severen zich als actief politicus opstelde. Lutkie bleef een theoreticus die achter de schermen probeerde invloed uit te oefenen.’

‘Gedurende de tweede helft van 1935 had Lutkie frequent contact met Van Severen. Op 4 augustus was Lutkie op de vierde landdag van het Verdinaso te Brugge. ’s Avonds werd hij uitgenodigd om met Van Severen te dineren in het Brugse hotel De Dijver en de volgende dag werd Lutkie door Van Severen thuis ontvangen. Zij besloten daar dat Lutkies tijdschrift Aristo- en het Verdinaso zouden gaan samenwerken. Alvorens het echter zover was, won Lutkie nadere informatie over het Verdinaso en zijn leider in. Daartoe had hij in augustus 1935 een onderhoud met Willem Melis, een van de belangrijkste medewerkers van Van Severen. Op 14 september bezocht hij Van Severen opnieuw. Vervolgens vroeg Lutkie aan Henri Bruning, lid van de Nederlandse tak van het Verdinaso, om een artikel voor Aristo- te schrijven waarin het ideeëngoed van het Verdinaso werd besproken.’

‘Op 2 december 1935 spraken Lutkie en Van Severen elkaar opnieuw. Lutkie poogde Van Severen te betrekken bij zijn fascistische onderzoeksinstituut Instituto Universale di Studi Corporativi. Blijkbaar was Van Severen tevreden over het artikel van Henri Bruning en de toekomstige samenwerking, want bij een bezoek van Lutkie op 10 januari 1936 noteerde hij in zijn dagboek dat eensgezindheid over de Aristo‑regeling was bereikt. Als tegenprestatie voor het artikel van Bruning besloot Ernst Voorhoeve, leider van Dinaso Nederland, exemplaren van Aristo- ter beschikking te leggen in de — twee of drie — Nederlandse Dinaso‑huizen en overdrukken van het artikel te verspreiden om abonnementen te werven. De overeenkomst tussen Lutkie en Van Severen hield in dat er maandelijks ruimte in Aristo‑ zou worden gereserveerd voor het beleid en de daden van het Verdinaso.’

‘Hoewel de samenwerking niet lang duurde, bleef Lutkie geïnteresseerd in Joris van Severen en zijn Verdinaso. Zo bezocht hij de Dinaso-landdagen, tot hem dat onmogelijk werd gemaakt, omdat iemand aan monseigneur Diepen had doorgebriefd dat hij op zo’n landdag was gesignaleerd. Aan de jonge auteur Pierre H. Dubois schreef hij: ‘Den Dinaso-landdag zal ik niet bezoeken, omdat mijn bezoek van vorig jaar voor een der persoonlykheden onzer clergé aanleiding is geweest Mgr. Diepen voor te stellen mij deswege — maar tevens onder beschuldiging dat ik op dien landdag “gesproken” zou hebben, voor welke beschuldiging ook geen schijn van grond aanwezig was — met suspensie te straffen. Ik ben er niet voor ter verantwoording geroepen, doch Mgr. Diepen heeft geweigerd op dat voorstel in te gaan.’

‘In mei 1953 vond in Gent een herdenking plaats van Joris van Severen waarvoor Lutkie als spreker werd gevraagd. Hij meldde de bij de organisatie betrokken Albert Brienen: ‘Gij begrijpt wel dat ik in genendele over “politiek” wens te spreken, ik wil Van Severen, de nagedachtenis van Van Severen, huldigen als een symbool en ook als mens. Maar ik spreek niet over kwesties van organisatie, van politiek doel en middelen. Daar blijf ik heel en gans buiten.’ De tekst van zijn lezing publiceerde hij onder de titel Herdenking Joris van Severen (Gent 16 mei 1953) in Aristo- van mei 1953.’

Morgen volgt deel 2 van het gesprek met Willem Huberts.

Nuland

Wouter Lutkie: een priester-fascist, neen toch…