Is Shakespeare in scène gezet van Karel Deburchgrave het ultieme Shakespeareboek? Allicht niet. Maar de Bard blijft theatermakers, cineasten (tot politici) inspireren. Waarom is hij nog altijd zo actueel? We vragen het Deburchgrave.

Vanwaar die titel, Shakespeare in scène gezet?

Deburchgrave: ‘Omdat ik het niet enkel heb over de toneelstukken maar vooral over de verfilmingen ervan. En misschien is de man van Stratford zelf wel in scène gezet. Want ook dat is niet helemaal duidelijk.’

In je boek noem je Shakespeare de grootste dramaturg aller tijden. Is dat niet overdreven?

‘Helemaal niet: er is Shakespeare, en dan zijn er alle anderen. Zevenendertig toneelstukken worden vandaag nog, na iets meer dan 400 jaar, ergens ter wereld dagelijks opgevoerd. Zoals bij Vermeer: die had ook 37 schilderijen waarvan er vandaag 27 te zien zijn in het Rijksmuseum in Amsterdam. Shakespeare is Molière, Racine én Corneille in één persoon en natuurlijk schreef ook Sophocles gelijkaardige meesterwerken, maar wat actualiteit en opvoeringen betreft, staan Shakespeares toneelstukken op de eerste plaats. Ze beschrijven de kracht én de zwakte van de mens in een taal zo rijk en inventief, dat ze ons steeds opnieuw weten te raken in het diepste van ons hart. Met universele en tijdloze onderwerpen als wraak, leven en dood, afgunst en jaloezie. En liefde!’

Denk je daar het eerst aan bij Shakespeare, aan liefde?

‘Niet toevallig heet de film die de Bard 26 jaar geleden enorm populair maakte Shakespeare in love. Die film maakte Shakespeare toegankelijk voor een nieuwe generatie die, net zoals Viola in de film, iets anders wil van het leven. “Ik wil poëzie in mijn leven, en avontuur, en alles overrompelende liefde.” Zij verwoordt de nieuwe generatie op zoek naar “de stof waar dromen van gemaakt zijn”. En ik citeer hier de allerlaatste woorden van de Bard waarmee hij in The tempest afscheid neemt. Twee maand geleden zag ik in Berlijn de Duitse musical Romeo und Julia: Alles ist Liebe. Ontroerend om te zien hoe jonge en oude Duitsers op het einde niet Deutschland über alles meebrulden, maar de kersverse schlager Alles ist Liebe in koor meezongen.’

De meesten associëren liefde toch met Juliet die op haar balkon mijmert: ‘O Romeo, Romeo! Wherefore art thou Romeo?’

‘Of aan Romeo die onderaan kwijlt: “Kijk hoe Julia met haar wang op haar hand leunt. O, was ik maar een handschoen aan die hand.” Prins, nu koning, Charles wou zelfs nog meer zijn dan die handschoen voor Camilla! En semioticus Umberto Eco liet zich voor zijn boek De Naam van de roos inspireren door Juliet: “Wat zegt een naam? Dat wat wij een roos noemen zou met elke andere naam even heerlijk ruiken.” ‘

Je bent dus best verliefd om Shakespeare te lezen!

‘Helemaal niet, want ben je niet verliefd, dan heb je nog meer redenen om Shakespeare te lezen. Grote literatuur heeft altijd getracht een antwoord te vinden op de ultieme levensvragen. Wie ben ik? Welke zin hebben lijden en dood? Bestaat God? Voor mij heb ik die antwoorden gezocht, niet in de Bijbel, dat had zeker ook gekund, maar bij Shakespeare en bij Goethe. Shakespeares Hamlet uit 1602, de Mona Lisa van de literatuur, en Goethes tweedelige Faust, de bijbel van de Duitse literatuur, voeren protagonisten op die het archetype zijn van de zoekende westerse mens.’

Vindt de huidige generatie dat nog boeiend?

‘Als je ziet hoe hevig er vandaag gereageerd wordt op klassenjustitie dan merk je toch de parallel met Hamlets To be or not to be waarin de ‘traagheid van het gerecht’ (the law’s delay) als een van de redenen wordt genoemd om voor de dood te kiezen. De invloed van Hamlet vind je terug in de meeste superheldenfilms die een vermoorde vader of moeder willen wreken. Trouwens, heel wat Marvelacteurs hebben een Shakespeare-achtergrond.’

Maar Shakespeare is toch voor de ‘happy few’?

‘Dat is nu net de grootste dooddoener waarmee ik al jaren geconfronteerd word. Ik houd van Shakespeare, dus mijn vader was vast een rijke vastgoedmakelaar met een riant landgoed. Zo eentje met een enorme bibliotheek waaruit mijn nanny mij ’s avonds Zal ik je vergelijken met een zomerdag van Shakespeare voorlas. Dit is het clichébeeld dat heel wat mensen hebben van Shakespeare-fans: verwende rijkeluiskinderen die de Bard elitair ingelepeld krijgen tijdens hun jeugd. Niets is minder waar.’

Je boek gaat toch niet alleen over Hamlet en Romeo en Juliet?

‘Het boek telt twaalf hoofdstukken, met beroemde Shakespeare-citaten tussen elk hoofdstuk. Over hoe Shakespeares toneelstukken vroeger werden ontvangen, gaat het laatste hoofdstuk. Daar hebben we het ook over notoire Shakespeare-vertolkers en de plaats waar zijn stukken werden opgevoerd, in The Globe, “this wooden O“, waar men eind vorige eeuw eindelijk besliste dat niet enkel de toneelstukken maar ook de verfilmingen ervan, cultureel erfgoed zijn. Belangrijk, want in mijn boek wordt alles geïllustreerd met filmfragmenten die de lezer kan aanklikken.’

‘In de andere hoofdstukken gaat het over Shakespeares vermeende antisemitisme en homoseksualiteit in zijn sonnetten, zijn aartsslechteriken als Richard III, Jago of Aaron en natuurlijk zijn klassieke tragedies. Het is nogal vanzelfsprekend dat we ons in het eerste hoofdstuk afvragen aan wie we al dat moois te danken hebben. Aan Shakespeare, zou ieder weldenkend lezer toch zeggen? Laat dat nu net het ultieme mysterie zijn. Is Shakespeare die man van Stratford, of is het de schuilnaam van iemand anders?‘

Kent de TikTok-generatie Shakespeare nog?

‘Misschien herkent ze hem niet meer. Shakespeare is de meest verfilmde (toneel)schrijver ter wereld met ongeveer vijfhonderd film- en tv-adaptaties, ook daar waar je het niet verwacht: The Lion King, O, Gnomeo & Juliet, en Spielbergs West Side Story uit 2021 zijn respectievelijk variaties op Hamlet, Macbeth en Romeo and Juliet. En de briljante televisieserie Succession, die van 2018 tot 2023 liep, is natuurlijk geïnspireerd door King Lear.’

‘Je kan je geen situatie indenken waar een Shakespeare-citaat misplaatst zou zijn. Politici overal ter wereld maken dan ook gretig gebruik van Shakespeare-citaten. Ook in België. Zo sprak Vlaams Belang-politica Barbara Pas haar wantrouwen Shakespeariaans uit met de woorden van de nar uit King Lear: ‘Waanzinnig is hij die vertrouwen heeft in de tamheid van een wolf, de liefde van een jongen of de eed van een hoer.’ En in zijn nieuwjaarsboodschap citeerde oud-minister-president Mark Rutte de woorden van Julius Caesar: “De lafaard sterft vele malen voor hij sterft. De dappere proeft de dood maar een keer”. En weg was hij. “A Shakespeare quote a day, keeps Alzheimer’s away”, denk ik dan.’

Shakespeare in scène gezet van Karel Deburchgrave is verkrijgbaar bij onze webwinkel.

O

To read or not to read: Karel Deburchgrave over Shakespeare, de meest verfilmde schrijver ooit

R.I.P. Panamarenko (1940-2019)