De Oekraïense veiligheidsdienst is een gerechtelijk onderzoek gestart tegen Anastasia Trofimova. Haar misdaad? Ze heeft een documentaire gedraaid bij de Russische soldaten in Oekraïne. Maar is dat een neutrale documentaire, of is hij anti- of pro-Russisch? Filmfestivals houden de documentaire uit het officiële festivalprogramma omdat er meer en meer vragen zijn over de maakster en haar bedoelingen.

Anastasia Trofimova is een Russisch-Canadese documentairemaker. Ze filmde, naar eigen zeggen, zeven maanden lang in het geheim een groepje Russische militairen in Oekraïne. Een toevallige kennis zou haar hebben aangeboden mee te gaan naar het front. ‘Zonder officiële toestemming of vergunningen wint ze het vertrouwen van de soldaten en kruipt ze een jaar lang in de huid van een bataljon dat zich een weg baant door Oost-Oekraïne’, luidt de begeleidende beschrijving.

Op eigen risico

Het resultaat van Trofimova’s activiteiten heet Russians at War. De wereldpremière was op 4 september op het Filmfestival van Venetië. De trailer begint met Trofimova die zichzelf filmt in de weerspiegeling van het raam van een trein. Met zwoele stem zegt ze: ‘Dat was het dan. We gaan naar het front.’ Even later licht ze samenzweerderig toe: ‘Natuurlijk ga ik op eigen risico. Zonder wat voor toestemming van wie dan ook. Een beetje in het geheim dus.’

Daarna is te zien hoe twee mannen van middelbare leeftijd bij elkaar zitten. Het is alsof ze na een voldane dagtaak aan het bijkomen zijn. Een van hen vraagt: ‘Anastasia, wat film je daar eigenlijk?’ ‘Een documentaire’, zegt Anastasia terloops. De andere man – kennelijk de toevallige kennis die haar meenam naar het front – vult aan: ‘Ze maakt een film over ons. Ze gaat de waarheid vertellen over wat we hier doen.’

Mist van de oorlog

Het filmwerk is zonder meer professioneel en ook de menselijke kant van de militairen is vakkundig neergezet. Er is plaats voor twijfel. ‘Als ik ga knokken, moet ik weten dat ik gelijk heb. We zijn het gevecht aangegaan met Oekraïne, maar ik voel niet altijd dat we in ons recht staan’, zegt een van de mannen. Een ander weet dat hij toch goed bezig is: ‘Ik ben hier nu, opdat mijn kinderen morgen niet moeten vechten.’

Alles wordt daar streng gecontroleerd. Dat betekent dat het filmen van die zogenaamde documentaire uitdrukkelijk was afgesproken

Trofimova filmt ook drankgelagen en er zijn beelden van verdriet en wanhoop nadat een van de soldaten is gesneuveld. Er is zelfs een onwaarschijnlijke scène waarin een militair op de grond ligt en een kruis slaat, terwijl boven hem een bom explodeert. ‘De mist van de oorlog is zo dik dat het niet meer mogelijk is de menselijke verhalen te zien die er deel van uitmaken. En die moeten allemaal worden gefilmd’, vindt de regisseur. Ze verklaarde ook geen enkele keer getuige te zijn geweest van oorlogsmisdaden.

Overheidsgeld

In Canada – de ‘Wahlheimat’ van de ouders van Trofimova – zorgde de documentaire voor heftige debatten op het allerhoogste niveau. Dat lag vooral aan de overheidssubsidie van omgerekend 226.000 euro. Een viceminister verklaarde: ‘Dit is een oorlog waarin Rusland het internationaal recht schendt en oorlogsmisdaden begaat. Er is heel duidelijk goed en kwaad in deze oorlog. Het is niet juist dat Canadees overheidsgeld de vertoning en productie van een film als deze ondersteunt.’

Het Toronto International Filmfestival schrapte de vertoning van de documentaire na deze kritiek. Als reden werden veiligheidsrisico’s door bedreigingen genoemd. Later werd de film toch nog tweemaal buiten het officiële programma vertoond. Ook het filmfestival van Zürich plande de documentaire eerst in voor 7 tot en met 12 oktober. Net als in Canada werd vlak voor de filmstart afgezegd. ‘De veiligheid van ons publiek, gasten, partners en medewerkers heeft de hoogste prioriteit’, zei de persverantwoordelijke van het Zwitserse festival.

Oprechtheid

Opmerkelijk is dat de leiding van de internationale festivals niet schijnt te twijfelen aan de oprechtheid van Trofimova. Een woordvoerder van het Toronto Filmfestival verklaarde zelfs dat het ‘geen Russische propaganda kon zijn, omdat de film was gefinancierd door Canada en niet door Rusland’. Maar het een sluit het ander niet uit.

Trofimova draaide namelijk zes jaar lang documentaires voor Russia Today Doc. Vlak voor het filmfestival in Venetië werd haar naam verwijderd, maar een gearchiveerde oudere versie van de site bewaarde de informatie. Russia Today Doc bedrijft actief oorlogspropaganda en is de aangewezen partner voor een dergelijke verborgen missie.

Dat ze er ook nog eens op alle gemak objectief en eerlijk kon filmen met geld uit het gehate Westen, is een fabeltje waar alleen goedgelovige festivaldirecteurs en uitdelers van overheidssubsidies intrappen

Bovendien is een jonge, vrouwelijke burger die probleemloos maandenlang aan het front meeloopt redelijk absurd. Dat ze er ook nog eens op alle gemak objectief en eerlijk kon filmen met geld uit het gehate Westen, is een fabeltje waar alleen goedgelovige festivaldirecteurs en uitdelers van overheidssubsidies intrappen.

Voor de zekerheid vroegen we de mening van een ex-militair van het Russische leger die overliep naar de Oekraïense zijde. Hij verklaarde: ‘Alles wordt daar streng gecontroleerd. Dat betekent dat het filmen van die zogenaamde documentaire uitdrukkelijk was afgesproken. Meer dan dat, medewerking door de soldaten was van bovenaf bevolen.’

Strafonderzoek

Intussen heeft Oekraïne een strafonderzoek opgestart. Trofimova wordt beschuldigd van het schenden van de internationaal erkende grenzen van Oekraïne tijdens het filmen op bezet gebied. Daarvoor loopt de Russisch-Canadese documentairemaker de kans voor maar liefst acht jaar achter tralies te verdwijnen, mocht ze ooit door een toevallige kennis naar het niet-bezette deel van Oekraïne worden meegenomen…

Oekraïense veiligheidsdienst

Russians at War: eerlijke documentaire of verborgen propaganda?