We beginnen met het goede nieuws: het zou best kunnen dat de Deltavariant van Sars-CoV-2 binnenkort tot het verleden behoort. Het minder goede nieuws is dat dit te danken zal zijn aan de opkomst van een nieuwe variant die de Griekse letter Omikron toegewezen kreeg. Eerst opgedoken en geïdentificeerd in Zuid-Afrika, maakt omikron er al drie vierde van de onderzochte stalen uit. De nieuwe variant heeft ondertussen ons land al bereikt. Bronnen bij het Rega instituut spreken over een ongevaccineerde 32-jarige patiënte uit Sint-Pieters-Leeuw, die elf dagen na terugkomst uit Egypte milde symptomen ontwikkelde. Ze liet na zich te laten testen en in quarantaine te gaan, ondanks de duidelijke richtlijnen voor reizigers die buiten Europa verbleven.

Wat met de werking van de vaccins?

Maar wat weten we over de nieuwe Omikron-variant? Viroloog Piet Maes kreeg het staal binnen in zijn labo voor klinische en epidemiologische virologie bij het Rega instituut. Al van het begin van de coronacrisis is Maes verantwoordelijk voor de genetische sequencing van verdachte virusstalen. Binnen België is hij dé specialist wat betreft het identificeren en in kaart brengen van nieuwe virusmutaties. Vanuit wetenschappelijk oogpunt is hij mateloos geïntrigeerd door Omikron.

Piet Maes: ‘Deze nieuwe variant beschikt over maar liefst 50 mutaties’, stelt Maes, ‘waarvan er 32 op het Spike-proteïne zijn terug te vinden. Elke sleutelmutatie die mogelijk een hogere besmettelijkheid, zwaardere symptomen en immuunescape veroorzaakt, zit er in. Daarboven vinden we ook nog 14 extra mutaties. is een samenraapsel van alle varianten die we tot nu toe hebben zien passeren.’

‘Veel van de nieuwe mutaties zitten op plekken die gekend zijn als epitopen voor de antilichamen die we via vaccins en monoclonale antilichaamtherapieën inzetten om het virus te bestrijden. Een epitoop is een plek op het virus die herkent wordt door B- en T-cellen en antilichamen om het te neutraliseren.’

‘Dat we die mutaties op die plekken vinden, heeft een mogelijk negatieve invloed op zowel de werkzaamheid van de vaccins als die therapieën. Maar om dat te weten te komen is meer onderzoek nodig.’

Afhankelijk van goede wil patiënt

Waar wacht u op?

‘Op een bruikbaar staal om te onderzoeken. Bijkomend onderzoek kan enkel op een staal met een ‘levend’ virus. De stalen die ons bereiken worden door de federale testplatformen gedeactiveerd, om veiliger te kunnen werken. Dat geeft problemen wanneer je extra analyses wil uitvoeren die kunnen aantonen of en hoe antilichamen op deze variant reageren. Daarvoor moeten we rekenen op de goede wil van de patiënt, want die moet dus een extra staal laten afnemen. Jammer genoeg weigeren die in de meeste gevallen.’

‘We proberen momenteel bij de betrokken patiënt een extra staal te bekomen. Indien dat lukt kunnen we aan de slag om na te gaan of de huidige antilichamen actief zijn tegen deze variant.’

‘Ik wil hier nog aan toevoegen dat we eigenlijk niet weten of de patiënt de omikron-variant heeft meegebracht uit Egypte. Omdat er zoveel tijd is verlopen tussen haar terugkomst en het uitbreken van de symptomen, kan het evengoed zijn dat ze de besmetting hier heeft opgelopen. Ze heeft zich niet laten testen bij terugkomst.’

‘Momenteel heeft ze milde symptomen, maar die zijn opgedoken op 22/11. Die kunnen nog verergeren. De grote problemen komen meestal pas later in het ziekteverloop. En we weten nog maar weinig over deze variant

De vaccins die momenteel als booster worden ingezet zouden mogelijk niet of minder kunnen werken?

‘Daar hebben we nog geen zicht op, maar het risico bestaat. We hebben op dit moment te weinig data om iets te zeggen over de besmettelijkheid of het ziekmakend vermogen van de nieuwe variant. We kunnen hem wel detecteren, gebaseerd op de zogenaamde S-drop-out. Dat betekent dat er bij een PCR-test, die zoekt naar drie specifieke stukjes van het genoom, het resultaat voor het Spike-proteïne negatief terug komt, terwijl de andere twee targets wel positief oplichten. Zo konden we destijds ook de Britse variant -Alfa- snel detecteren. De omikron-variant geeft ook een S-drop-out, net zoals sommige van de Delta-varianten.’

‘Het wordt dus steeds moeilijker om snel te zien over welke variant het gaat. Daarom wacht ik ook nog op verdere resultaten uit Zuid-Afrika, want de besmettingen die daar werden gedetecteerd staan nu geklasseerd als verdacht. In het begin van het jaar was het duidelijk: als er een S-drop-out aanwezig was in een staal, was het de Alfa-variant. Nu is het iets ingewikkelder. Zowel Alfa, sommige Delta’s als Omikron geven bij een PCR-test dat negatieve resultaat voor het Spike-proteïne.’

Over mutaties en mutatiefabrieken

Kan u eens uitleggen hoe die varianten ontstaan? Sommigen hebben het over de ongevaccineerden als mutatiefabrieken…

‘In dit geval kan je mogelijk een verklaring vinden in de hoge HIV-positiviteit in Zuidelijk Afrika. Mensen die hierdoor immuunproblemen hebben, kunnen een chronische besmetting oplopen waardoor het virus in het lichaam de vrije loop krijgt om te muteren.’

‘Stellen dat ongevaccineerden mutatiefabrieken zijn, is kort door de bocht. Maar het is wel zo dat wanneer je geen enkele bescherming hebt, je immuunsysteem er langer over gaat doen om het virus te neutraliseren. Als je al een immuunrespons hebt door vaccinatie, krijgt het virus gewoon veel minder de kans om te muteren.’

Is het probleem met de huidige vaccins niet net dat ze te zeer gefocust zijn op het Spike-proteïne, waardoor een mutatie daarop de immuunrespons kan ontwijken, waardoor weer nieuwe mutaties kunnen ontstaan?

‘Dat is een theorie die de ronde doet, maar die redenering houdt geen steek. Elk immuunsysteem gaat anders reageren. We kunnen niet voorspellen welke antilichamen iemand gaat ontwikkelen voor specifieke epitopen. Daar zit steeds een grote variatie op. Je hebt dus steeds een breed spectrum van herkenning van het virus.’

‘Indien je met een mutatie wordt geconfronteerd, kan je een reductie hebben in de reactie van je immuunsysteem, maar je houdt nog altijd honderden antilichamen over die andere delen van het virus kunnen herkennen. Indien je niet gevaccineerd bent, heb je geen antilichamen. Op dat moment ben je volledig afhankelijk van je aangeboren immuunsysteem, dat minder performant wordt bij het ouder worden. Vandaar dat het belang van vaccinatie toeneemt naargelang het vorderen van de leeftijd.’

Een van de grote voordelen verbonden aan de mRNA-vaccins is de snelheid waarmee we ze kunnen aanpassen aan nieuwe varianten. Momenteel werken we nog steeds met vaccins gebaseerd op de oorspronkelijke Wuhanstam, ook voor de boosters. Waar blijven die aanpassingen?

‘Die flexibiliteit bestaat effectief, niet enkel op papier, maar ook in de praktijk. Het grote probleem is blijkbaar dat telkens de producenten een aanpassing zouden maken, zij terug een veiligheidsstudie moeten opzetten en langs de goedkeuringsautoriteiten moeten passeren. Dat vraagt tijd. Daar gaan makkelijk enkele maanden over. Ik mag hopen dat ze daar mee bezig zijn.’

‘Maar dat betekent niet dat de boosters nu nutteloos worden. We zijn daar overigens véél te laat mee begonnen.’

Naschrift

Uit een intern rapport van Sciensano dat onze redactie op zondag 28 november bereikte, blijkt dat de patiënte die besmet is met de Omikronvariant zich wel degelijk liet testen op dag één en dag zeven na terugkomst in België uit Egypte, via Turkije. Beide testen waren negatief. Na elf dagen ontwikkelde ze milde symptomen, die aanleiding gaven tot een nieuwe test. Die constateerde een hoge virale lading. Er zou geen link zijn met Zuid-Afrika of andere Zuidelijk Afrikaanse landen. Evenmin zouden er risicocontacten zijn geweest buiten het gezin. Geen van de overige gezinsleden hebben symptomen ontwikkeld. Zij worden wel getest en de situatie wordt nauwlettend opgevolgd.

Omikron variant

Piet Maes: ‘Voor bijkomend onderzoek van nieuwe Omikron variant zijn we afhankelijk van welwillendheid patiënt’