In zijn bijdrage aan het boek WikiLeaks (2011), bekritiseert de Nederlandse linkse mopperkont Maarten van Rossem de naïeve drang van verslaggevers om een nieuw tijdperk binnen te gaan. Veelzeggend draagt het boek als ondertitel: ‘Tussen cyberoorlog en informatierevolutie?’. Hij meent dat men te makkelijk roept dat het leven ingrijpend zal veranderen: te graag wil men aankondiger zijn van een omwenteling die alles op zijn kop zet. In het boek Permafrost (2017) concludeert de Nederlandse conservatieve uitgever Tom Zwitser hetzelfde.

De postmoderne intellectueel meent de moderniteit zogenaamd ‘voorbij te zijn’, terwijl men zich juist niet kan losmaken van de typisch moderne drang om steeds nieuwe tijdperken te betreden.

Ontopower

Interessant, toch? Dat twee ideologische tegenstanders dezelfde conclusie trekken? Helaas hebben ze hierin beiden ongelijk. Er speelt zich inderdaad een informatierevolutie af. Alles gaat inderdaad ingrijpend op de schop. Hiervoor moeten we helemaal terug naar een videogame uit 2001. Maar voordat ik hierop inga — en de puzzelstukjes op hun plek leg om het grote plaatje zichtbaar te maken — sta ik even stil bij een boek uit 2015, namelijk Ontopower van de Canadese theoreticus Brian Massumi. Een boek over preemption, door hem gekenschetst als de operatieve logica van het huidige systeem.

Centraal aan dit nieuwe informatietijdperk is dat de kritiek zich voegt naar een niet-gewenste bevestiging van dat wat het bestrijdt. Het is voor mij belangrijk om hierover te schrijven, omdat heel veel rechtse en patriottische mensen nog vastzitten in het bijna Bijbelse frame van ‘een oorlog van de kinderen van het licht tegen de afgezanten van de duisternis’. Op een dag zal de waarheid aan het licht komen, is dan de onderliggende overtuiging. ‘Spoedig zal de massa het eindelijk zien! Waarheid zal van leugen worden gescheiden.’ Dat is het narratief — als ik dit hoor, stoor ik mij aan dit overweldigende gebrek aan realiteitszin. Sinds 2001 is namelijk duidelijk dat de waarheid verdwijnt in een moeras van trivialiteit en irrelevantie: ‘Nobody is invalidated, but nobody is right.‘ (‘Niemand wordt ongeldig verklaard, maar niemand heeft gelijk.’)

Paradigmawisseling

Wie probeert het heersend systeem van leugens te doorbreken met waarheid, verricht pogingen van verzet die zich plooien naar de operatieve logica van het systeem dat men juist wil overstijgen. Dit klink belachelijk abstract: het is een paradigmawisseling die zich aandient één zin. Om die zin te snappen, staan we even stil bij het dat boek, Ontopower. Wat zich afspeelt ligt eigenlijk al in de titel. Een macht die ‘onto’ is — overal bij, overal in, overal als een deken overheen.

Kijk even naar dat woord: preemption – zoals in ‘pre-emptive strike’. Het betekent zoiets als: ‘Jij wil mij aanvallen, maar omdat ik jou eerder aanval, schep ik met die handeling een realiteit waarbinnen mijn agressie niet geldt als aanval, maar als zelfverdediging.’ Het andere kamp kan vervolgens proberen om de waarheid aan het licht te brengen en die framing te ontmantelen. Dit zal echter niet lukken, omdat er nu een keten van oorzaak-gevolgrelaties in gang is gezet waarbinnen de andere partij de dynamiek en dus ook het narratief bepaalt.

Om de dynamiek van de ontopower duidelijk te maken, geeft Massumi het voorbeeld van de tweede Irakoorlog onder George W. Bush. Door met een extreme overreactie een oorlog te starten, dwong Bush de vijand te reageren op die overreactie. Daarmee riep hij de kracht in het leven die hij zei te willen verslaan. Dit legitimeerde niet alleen de eigen overreactie, maar stelde hem tevens in staat om zélf het ‘waar en wanneer’ van het opkomen van zijn vijand te bepalen, wat altijd beter is dan dit aan het lot over te laten.

Nietsontziend

Trekken we dit door naar boerenprotesten, gele hesjes en coronademonstraties, dan dwingen de autoriteiten, door zo nietsontziend te werk te gaan, de bestaande protestbewegingen tot radicalisering. Zo bepaalt de staat het ‘waar en wanneer’ van deze radicalisering. Men heeft de publieke perceptie al voorbereid op de intensivering van het conflict. Conclusie: als je jezelf verzet ga je ten onder. En als je jezelf niet verzet, ook. Jouw pogingen om de waarheid aan het licht te brengen, geven energie aan de logica van het systeem waartegen je vecht.

De effectiviteit van de preëmptieve logica blijkt in het resultaat: door de gedwongen feitenpolitiek was er een totaal nieuw landschap ontstaan waarbinnen de aanvankelijke openingsvraag van het conflict — had Irak nu wel of geen massavernietigingswapens? — irrelevant werd en vergeten raakte. De macht had zich laten gelden en de massa was intussen allang met andere zaken bezig.

In 2001 publiceerde Japanse spellenmaker Hideo Kojima de videogame Metal Gear Solid 2: Sons of Liberty. Het was een vervolg op Metal Gear Solid, een spel over spionage en infiltratie. Fans van het eerste deel stonden dan ook perplex toen aan het eind van deel 2 de onthulling kwam dat het hele avontuur een simulatie was. Het bleek dat de speler op elke stap van de weg gemanipuleerd werd door AI. De komst van het internet had alles radicaal veranderd en nu zat iedereen maar afgeschermd in een eigen bubbeltje, stelde de AI. Mensen pompen informatie die hen bevalt de maatschappij in, maar sluiten hun ogen voor wat niet in hun straatje past. Dit is géén goede atmosfeer voor de organische ontwikkeling van kennis — het zou de verdere evolutie van kennisproductie in de weg staan. Hierom besloot de AI eigenstandig dat het voortaan anders moet.

Memes

De aanwezigheid van zoveel data en ruis maakt het inderdaad moeilijk om een zinvolle context te presenteren waarbinnen kennisproductie op een hoger niveau komt. Dikwijls schotelen jongeren mij allerlei vage ‘memes’ voor. Die zijn flauwer dan flauw. Ironie als richtsnoer in het leven lijkt voor deze mensen het hoogst haalbare. Dit is het gevolg van opgroeien binnen een internetcultuur die bestaat uit pure ruis.

Ik kom tot de kern. De emancipatie van AI is een feit. We krijgen AI op de sociale media die zich voordoen als mens. Die zelfs kunstwerkjes produceert en teksten schrijft die steeds minder van menselijk werk te onderscheiden zijn. Hier willen we tegen worden beschermd. En als wij dit zelf niet willen, dan zijn er wel instituties die ons aanpraten dat wij dit willen. Overheden, banken en verzekeringsmaatschappijen.

Want wat als AI zich als ons zou voordoen en ook aankopen zou doen op onze naam? Voordat je het weet willen we allemaal een digitale identiteit. We willen bewijzen dat we écht zijn — die digitale identiteit zal onze authenticiteit als mens bevestigen. We zullen ernaar verlangen, erom smeken en er zelfs om schreeuwen. Zo laten we ons vrijwillig in de dwangbuis persen en zal het verzet tegen de macht zich schikken naar een niet-gewenste affirmatie van de macht.

Verzet lijkt zinloos

Ga je ertegen in met argumenten? Prima, nu klink je wel als een extremist, als een neo-luddiet, een chartist, als zo iemand die zich vroeger verzette tegen de industriële revolutie. De AI zal lering trekken uit jouw argumenten, ze analyseren, en via bio-psycho social profiling een risicoprofiel opstellen voor mensen die voor dergelijke analyses gevoelig zijn. De pre-emptive strike op jouw betoog staat al klaar nog voordat je jouw authentieke menselijke gedachten uitrolt.

Uiteraard blijft er hoop dat de schrijver die in zijn visies zijn huidige tijd vooruit is, in de toekomst wordt (her)ontdekt. En de hoop blijft dat zijn waarschuwingen dan alsnog een zinnige uitvoering krijgen en worden meegenomen in het beleid. Dat is min of meer een valse hoop, want hoogstwaarschijnlijk zullen wij hier niet meer over gaan. De AI bepaalt via algoritmes nu al de parameters van onze cultuur. Hij bepaalt ook via zoekresultaten, videosuggesties en feeds op sociale media, aan welke culturele producties wij worden blootgesteld. AI zal zegevieren over de culturele contextcreatie van de mensheid. Kunstmatige intelligentie emancipeert zich om ruis te filteren en de context te scheppen van menselijke informatieopname. Precies zoals Hideo Kojima in 2001 voorzag.

Ontopower

De komst van AI luidt een nieuw tijdperk in