Onder bandstemmen verstaat men het curieuze verschijnsel dat een geluidsopname bij het opnieuw beluisteren stemmen bevat die door overledenen of bovennatuurlijke wezens zouden zijn ingesproken. Wanneer op een opname in eerste instantie geen hoorbare stemmen zijn, kunnen deze met filtertechnieken bewerkt en zo waarneembaar worden gemaakt. ‘Bandstemmen’ is de traditionele naam voor het verschijnsel, omdat het oorspronkelijk alleen op een magneetband (spoel of cassette) werd vastgelegd. Maar technologie staat niet stil, en het fenomeen is blijkbaar mee met de tijd.

Tegenwoordig kunnen de stemmen met behulp van een radio of wereldontvanger en elk willekeurig opnameapparaat, zoals laptop, pc of voice recorder apps op de mobiele telefoon worden vastgelegd. Er komt dan geen band meer aan te pas. Daarom wordt er nu dan ook gesproken van elektronisch stemmenfenomeen, afgeleid van het Engelse begrip Electronic Voice Phenomenon (EVP). Instrumentele Transcommunicatie of ITC is een breder begrip en duidt naast geluids- ook beeldopnames aan.

De Zweedse kunstenaar en operazanger Friedrich Jürgenson was een pionier op het gebied van de bandstemmen. Hij nam vogelgeluiden op met zijn bandrecorder. Bij het afspelen van de spoel nam hij tot zijn grote verbazing stemmen waar. Toen hij zijn overleden moeder hoorde die hem bij zijn koosnaam noemde, was Jürgenson ervan overtuigd een belangrijke ontdekking te hebben gedaan.

Operazanger

Friedrich Jürgenson werd op 8 februari 1903 in Odessa in het Russische Rijk (tegenwoordig Oekraïne) geboren. Beide ouders waren als Balten van Deense en Zweedse komaf oorspronkelijk thuis in Estland. Zijn vader werkte als dokter. Sinds zijn vroege jeugd sprak Friedrich vloeiend Russisch, Ests en Duits.

Na de Eerste Wereldoorlog, de revolutie en de burgeroorlog die het gezin als door een wonder heelhuids doorstaat, bezoekt hij de kunstacademie en het conservatorium van Odessa waarna hij operazanger hoopt te werden. In 1925 keert het gezin terug naar het inmiddels onafhankelijk geworden Estland. Friedrich Jürgenson vertrekt kort daarna naar Berlijn om zich verder in de zangkunst te bekwamen. In 1932 gaat hij met zijn docent, de bas Tito Skipa, naar Palestina waar hij gedurende 6 jaar verblijft en naam maakt in de opera.

Deze periode in zijn leven is na zijn kinderjaren in het roerige Odessa wederom gekenmerkt door oorlogshandelingen. De verhoudingen in het gebied, dat in die tijd onder Brits bestuur valt, zijn door de toenemende Joodse immigratie en de Arabisch-Palestijnse opstand zeer gespannen: ’Al sinds mijn jeugd ben ik allergisch voor wapens, uniformen en alle andere dingen die te maken hebben met het doden van mensen.’

Kunstschilder

Dagens Nyheter

Friedrich Jürgenson met Paus Pius XII

In 1938 vestigt hij zich in Milaan om zich verder te kunnen wijden aan de opera. Tijdens de Tweede Wereldoorlog krijgt hij de kans zijn ouders in het door de Duitsers bezette Estland te bezoeken en reist hij door naar het neutrale Zweden waar hij zijn toekomstige echtgenote Monica ontmoet. Het paar vestigt zich in Mölnbo ten zuiden van Stockholm en Jürgenson krijgt de Zweedse nationaliteit.

Aan het einde van de jaren veertig moet hij het zingen wegens gezondheidsproblemen opgeven. Vanaf dat moment stort hij zich op de schilderkunst en reist veel naar Italië. Hier staat hij bij de rooms-katholieke nomenclatuur in hoog aanzien. Zo krijgt hij toestemming in de Sint-Pietersbasiliek in Rome en in Pompeii aan zijn schilderijen te werken. Eveneens vervaardigt hij vier portretten van de toenmalige paus Pius XII die allen in het Vaticaan worden opgehangen.

Vogelgeluiden

In 1958 komt het tot een keerpunt in zijn leven. In zijn tuin neemt hij uit liefhebberij vogelgeluiden op. Bij het luisteren van de opnames hoort hij plotseling een stem die in het Noors spreekt over het ‘nachtelijk zingen van de vogels’. Bij het afspelen van een tweede opname klinkt de stem van zijn overleden moeder die hem bij zijn koosnaam ‘Friedel’ noemt en vraagt of ze hem kan horen. Naast zijn werk als kunstschilder, heeft hij vanaf dat moment een nieuwe roeping: de ontwikkeling en studie van methodes voor het vastleggen van bandstemmen.

Hij gebruikt een bandrecorder en een microfoon en in sommige gevallen een radio die in de kamer ernaast speelt. Op de opnames zijn bij het terughoren geruis en stemmen waar te nemen die als menselijke stemmen geïnterpreteerd kunnen worden. Jürgenson experimenteert met de golflengtes en vindt de ideale locatie tussen 1445 kHz en 1500 kHz. Tijdens een van de opnames hoort hij zwaar ademhalen en de woorden ‘Ik zit bij je apparaat… jouw Boris!’ Via een Duitse uitgever hoort hij dat zijn jeugdvriend Boris Sacharov, yoga-leraar en auteur, die hij sinds de Tweede Wereldoorlog niet meer heeft gezien juist in die dagen in een verkeersongeluk in Bayreuth in het noorden van Beieren om het leven is gekomen.

Experimenten met de radio

Jürgenson doet vele tests met een groot aantal toehoorders, waarbij tijdens het afspelen telkens weer stemmen te horen zijn die woorden en korte zinnen in verschillende talen te gehoor brengen: ‘Die avond verwachtte ik gasten. Enkele wetenschappers zouden langskomen. Zoals altijd in soortgelijke situaties had ik een gevoel van onzekerheid. Ik wist niet of mijn onzichtbare vrienden bereid waren tot samenwerking of niet. Onder dergelijke omstandigheden sprak ik meestal een begroeting in de microfoon en vroeg naar het een of ander in de hoop dat bij het afspelen op vertraagde snelheid een antwoord te horen zou zijn.’

bandstemmen

Jürgenson geeft persconferenties, publiceert boeken en artikelen en brengt zelfs langspeelplaten uit. Een aantal wetenschappelijke instituten toont interesse in het buitengewone fenomeen. Hij ontwikkelt zijn methode verder en experimenteert veel. ‘Op een keer sloot ik de bandrecorder direct aan op de radio, niet via de microfoon, maar direct met een kabel en begon te zoeken naar een juiste golflengte. Op de middengolf hoorde ik een prettige vrouwenstem die begon te zingen. Ik dacht dat ik een radioprogramma hoorde en draaide verder… Door alle andere geluiden en stemmen heen klonk weer die vrouwenstem die zei: “Alsjeblieft, niet onderbreken, Frederico…” Die dag begreep ik voor het eerst hoe belangrijk de radio was als brug naar de andere wereld.’

Vaticaan

Ook het Vaticaan hunkert naar bewijzen over een leven in het hiernamaals. Paus Paulus VI, de opvolger van Pius XII, geeft Jürgenson enkele malen audiëntie waar hij het thema bandstemmen te berde brengt: ‘De heilige vaders zijn zelf naarstig op zoek naar de waarheid, ze ontvangen slechts gefilterde berichten.’ Met ondersteuning van de Zweedse staatstelevisie maakt Jürgenson aan het einde van de jaren zestig een aantal religieus getinte documentaires over Italië. Voor The Fisherman from Gallilea – On the Grave and Stool of Peter ontvangt hij van Paulus VI de orde van Sint-Gregorius de Grote.

In de loop van de jaren zeventig is Jürgenson door een zwakker wordende gezondheid steeds minder in staat te reizen. In Zweden is hij met zijn bandstemmen inmiddels een echte beroemdheid geworden en speelt hij in 1985 de hoofdrol in de Zweedse versie van ‘De show van je leven’. Op 15 oktober 1987 overlijdt Friedrich Jürgenson in Höör in Skåne in het zuiden van Zweden. Hij laat enkele honderden spoelen en cassettes met bandstemmen na.

Bandopnemers wereldwijd

Jürgenson heeft navolgers over de gehele wereld. Vooral in Duitsland en Oostenrijk is opname en onderzoek van Tonbandstimmen een geliefde bezigheid. Maar ook in de lage landen zijn er mensen die zich bezighouden met het fenomeen. Jean de Meulder uit Deurne was jarenlang bekend als de goeroe van de bandstemmen. Hij werkte met de zogenaamde psychophoon, een toestel ontworpen door de Oostenrijker Franz Seidel. Jean stelt ons een aantal geluidsfragmenten ter beschikking die in de loop der jaren tot stand zijn gekomen:

alsikterugnaarbomaga..alsikdatvragenmag

da zalk wel zien...familie

er zijn er die eerst aan de anderen denk

vlaamse vriend

Kanttekening

Vooral na het lezen van de beschrijving en meermaals beluisteren is het niet moeilijk de ‘stemmen’ overeenkomstig te interpreteren. Dat proces is op zich niets bijzonders. Bij bepaalde psychologische tests treedt hetzelfde verschijnsel op. Bij een Rorschachtest, waarbij inktvlekken in verschillende vormen worden getoond om aan de hand van de gegeven interpretaties persoonlijke karaktertrekken van de testpersonen te kunnen begrijpen, gebeurt hetzelfde. Als een testpersoon een inktvlek te zien krijgt en hem wordt verteld dat de vlekken een konijn voorstellen, dan ziet hij in negen van de tien gevallen ook inderdaad een konijn.

Bij de Rorschachtest echter is het mogelijk door nóg een keer te kijken weer iets anders te gaan zien. Bij de bandstemmen is dat onmogelijk. Ze zijn dermate kort, moeilijk hoorbaar en vaag dat er slechts met grote moeite een andere interpretatie bedacht kan worden. Daardoor is de verleiding groot te denken dat de voorgestelde beschrijving de enige juiste is. En precies dat maakt het fenomeen zo overtuigend. Een bewijs voor bestaan en oorsprong van de bandstemmen is daarmee natuurlijk geenszins geleverd.

operazanger

Gesprekken met het hiernamaals