In 1942 verliest een jonge Duitser van 21 jaar zijn helm aan het Oostfront. Zo’n 75 jaar later komt die terecht bij de Nederlandse politierechercheur Rob Janssen. Samen met Bob Latten, auteur van een aantal werken over de Tweede Wereldoorlog, gaat hij op zoek. En ze vinden de onbekende soldaat. Hij heeft het niet overleefd, maar ze krijgen zijn openhartige brieven aan zijn familie. Die schetsen een indringend verhaal over lichamelijke en geestelijke uitputting, onderbroken door onbezorgd vogelspotten. Zopas verscheen het bij de Nederlandse uitgeverij Aspekt in boekvorm onder de titel Vogelaar aan het Oostfront. Luc Pauwels sprak met de auteurs.

Heren, hoe is die helm bij jullie terecht gekomen? En hoe komt daar een Nederlands boek van?
‘Wij zijn gefascineerd door “kleine” persoonlijke verhalen in het perspectief van een grote oorlog. Vooral als zo’n verhaal te koppelen is aan een op het slagveld gevonden voorwerp is dat natuurlijk intrigerend. Het ontrafelen van een verborgen geschiedenis is een groot avontuur. Je hebt een in de klei van Noord-Rusland gevonden Duitse helm in je handen en in het deels behouden leer aan de binnenzijde zie je vaag een naam staan.

‘Vragen schieten door je hoofd als, wie was die soldaat? Waar kwam hij vandaan? Wat was zijn lot? Welk verborgen verhaal zit hierachter? Het geeft een enorme adrenalinestoot om in een speurtocht de geschiedenis te ontrafelen en uiteindelijk een gezicht en persoonlijk verhaal te krijgen bij zo’n voorwerp. Overigens werden wij over de vondst van de helm in de klei van Noord-Rusland getipt door een Russische vriend. Rob heeft diverse malen slagvelden in Rusland bezocht en daar goede contacten kunnen opbouwen met enkele lokale historici.’

Databank van de Duitse Gravendienst

Hoe hebben jullie de identiteit van deze ‘onbekende soldaat’ kunnen achterhalen, meer dan 75 jaar na zijn overlijden?
‘Het achterhalen van de identiteit van de voormalige soldaat is een combinatie van oerdegelijk speurwerk, de weg weten te vinden in verschillende databanken en uiteindelijk ook een flinke dosis geluk. De naam van de soldaat, Ulrich Modersohn, is een naam die niet al te veel voorkomt in Duitsland en dat maakte de speurtocht iets gemakkelijker. Vanuit ons contact in Rusland was de exacte vindplaats van de helm bekend. Door vervolgens de databank van de Duitse Gravendienst (Kriegsgräberfürsorge) te raadplegen op de aangetroffen naam heb je een eerste indicatie.’

Aspekt

‘Er blijkt dan bijvoorbeeld dat een soldaat met dezelfde achternaam en voornaam als gesneuveld staat vermeld, op of nabij een plek die overeenkomt met de vindplaats van de helm. Een bevestiging van het Duitse militaire archief (Deutsche Dienststelle) geeft dan de zekerheid en informatie over geboorteplaats, militair onderdeel, datum en plaats van sneuvelen. Daarna begint een speurtocht naar eventueel nog in leven zijnde familieleden.’

‘Een dergelijke speurtocht begint in de geboorteplaats van de soldaat. In dit geval kwamen we op het spoor van een nichtje. U kunt zich voorstellen dat de verrassing bij zo’n familielid enorm is. Overigens hebben we dit nichtje, een inmiddels 78-jarige dame, in Midden-Duitsland recent bezocht en een boek overhandigd. Een ontroerend moment. Ook het bezoek aan Ulrichs geboortehuis was een zeer bijzondere ervaring.’

Geen nazi

Hoe kregen jullie al die brieven in handen waarin hij zijn ervaringen aan het Oostfront neerschreef? En de antwoorden van zijn familie? Hoe komt het dat die zo openhartig zijn? Was er dan geen militaire censuur?
‘Via het nichtje van Ulrich Modersohn kwamen wij in het bezit van al zijn brieven, foto’s etc. Alles was nauwkeurig bewaard als aandenken aan deze jong gesneuvelde soldaat. Ulrich was geen nazi, integendeel. Hij had ook weinig op met het militaire leven en was veel meer bezig met natuur en wetenschap. Hij schreef op een prachtige manier over zijn ervaringen aan het Oostfront, maar vooral wat hij zag en meemaakte aan natuur, landschap en cultuur. Over militaire zaken schreef hij niet heel veel. Vandaar ook dat de militaire censuur niet veel moeite gehad zal hebben met Ulrichs brieven.’

‘Toch weten we redelijk exact wat Ulrich meemaakte aan gevechten en ontberingen. Wij konden namelijk de data op zijn brieven vergelijken en koppelen aan de gebeurtenissen die zijn compagnie meemaakte aan het Oostfront. We beschikken over de gedetailleerde uitwerking van de regimentsgeschiedenis van Ulrichs militaire onderdeel.

Hoe en waarom ging hij aan het vogelspotten?
‘Ondanks dat Ulrich weinig ophad met het militaire leven stond hij wel midden in de hel van het Oostfront. Hij maakte deel uit van de infanterie en hoorde bij de bezetting van een antitankkanon. Meermaals stond hij vol in het vuur van de frontlinie. In het boek zijn de belevenissen van Ulrich gecombineerd met de informatie uit de Regimentsgeschiedenis. Wij weten dus vrij nauwkeurig wat Ulrich meemaakte.’

‘Het lijken twee parallelle werelden. Enerzijds de hel van het Oostfront, anderzijds Ulrichs beschrijvingen en zoektocht naar de schoonheid van de natuur in het bijzonder in de vogelwereld. Vandaar de titel “Vogelaar aan het Oostfront”’.

Opgeslokt door het Duitse militaire apparaat

Waren de ervaringen van de jonge Ulrich representatief voor wat zijn generatie meemaakte?
‘Ulrich had van jongs af aan een grote liefde voor de natuur en in het bijzonder voor vogels. Het feit dat hij soldaat moest worden en in een wrede oorlog belandde, heeft daar niets aan veranderd.’

‘Ulrichs ervaringen zijn in zoverre representatief, dat uit zijn brieven heel duidelijk wordt dat ook gewone Duitse jongens, die geen enkele interesse hadden in nazisme of politiek, in feite kansloos waren en werden opgeslokt door het Duitse militaire apparaat. Ontsnappen was niet mogelijk. Misschien waren daarom Ulrichs brieven zo bijzonder. Wellicht was de natuur zijn geestelijke ontsnapping uit de onmenselijke wereld die hem omgaf.’

Hoe kwam de 22-jarige Ulrich om het leven en waar ligt hij begraven?
‘Daarvoor moeten jullie het boek lezen!’

Nog een woord over jullie zelf, als auteurs?
‘Rob Janssen, 59 jaar, politierechercheur, mateloos geïnteresseerd in de persoonlijke, menselijke kant van de krijgsgeschiedenis. Altijd op zoek naar kleine menselijke verhalen achter militaire (bodem)vondsten.

Bob Latten, 71 jaar, oud-manager en strategisch adviseur. De laatste tien jaar auteur van een aantal boeken over de Grote Oorlog en nu dus ook over de Tweede Wereldoorlog.’

ornithologie

Vogelaar aan het Oostfront