Al decennia ben ik niet meer naar de zondagsmis geweest, en ik heb blijkbaar wat ontwikkelingen gemist. Mijn oren tuitten dan ook toen ik zondag 11 april ik op VRT de pastoor hoorde preken over ‘het lam van God’. Was er dan iets mis met ‘het lam Gods’?

Liturgische taal is bewust ouderwets, en dat is maar logisch. ‘Doet dit tot Mijn gedachtenis’ (of geactualiseerd: ‘Doe dit om mij te gedenken’), zei de stichter van deze godsdienst bij het instellen van een ritueel dat al twintig eeuwen stand houdt. Alle andere religies huldigen een gelijkaardige eerbied voor de lange duur. Ook niet-religieuze instellingen gaan niet zomaar met de mode mee, zelfs niet in hun taalgebruik; of moet er wat gemoderniseerd aan ‘in gebreke stellen’ of ’ter ere van’?

Natuurlijk, als de taal zodanig veranderd is dat een uitdrukking echt onverstaanbaar wordt, dan kan men die vervangen. Hoewel, hoe kan een uitdrukking die men week na week gebruikt, nu onverstaanbaar worden? En wat maakt men zich druk over één Nederlandse uitdrukking als het Kerkvolk eeuwenlang het voor velen onverstaanbare Latijn kon verduren, de hele mis lang? (En toen zaten de kerken vol.)

De ander

Op de sociale media, waar ik het geval voorlegde, bleek tegenover dat verschil tussen plechtige en doordeweekse taal een wijdverspreide onverdraagzaamheid. De grote meerderheid pleitte tegen dat ‘ouderwetse’. Sommigen haalden er zelfs de arme inwijkelingen bij die Nederlands als tweede taal leren, alsof die groep tot normscheppende instantie bevorderd is. In de tijdsgeest van criminalisering van elk zelfrespect zijn er inderdaad goedmensen die zichzelf tot voetveeg van nieuwkomers maken. Maar ook dan is het gewoon niet waar dat er bij de NT2-leerlingen, laat staan bij moedertaalsprekers, iemand te vinden is die wel ‘lam van God’ maar niet ‘lam Gods’ begrijpt. Dat argument is een zielige rationalisering achteraf.

Dat liturgische taal behoudsgezind is, komt hieruit voort dat zij de niet-veranderlijke dimensie van de godsdienst wil belichamen. Stat crux dum volvitur terra, ‘het kruis staat rechtop terwijl de wereld ronddraait’. De kerktaal in het bad van de snel veranderende spreektaal trekken (genre ‘goed nieuws’ i.p.v. ‘blijde boodschap’) getuigt van onverdraagzaamheid jegens het verleden en algemener jegens het andere.

Ziedaar dan waarom ik die bekende uitdrukking ‘lam Gods’ een pleitrede waard acht. Haar verwerpen is maar een voorbeeld van een fundamentelere aandoening. Vergelijk het met de onzalig uitgedraaide drang om scholieren vooral met ‘hun eigen leefwereld’ zoet te houden in plaats van hen naar het verre te doen reiken. Het onderwijs gaat ten onder aan de weigering om leerlingen nog uit te dagen tot boven zichzelf uitstijgen. Of neem de woke drang om het hele verleden aan hedendaagse normen te onderwerpen en alles (namen van straten en instellingen, standbeelden, nu ook al stukken van Dante, Shakespeare en Mozart) wat daarin niet past door het geheugengat te spoelen. ‘Het verleden is een vreemd land, ze doen de dingen daar anders’, maar nu verdraagt men de aanblik niet meer van wat anders durft zijn. Daarom laat men zich leiden door de sneeuwvlokkenovergevoeligheid jegens een taalregister dat afwijkt van het alledaagse.

Kosmische duurzaamheid

De wereld van technologische hebbedingen en modes op allerlei gebieden is terecht aan vooruitgang onderhevig. Maar dat niveau van veranderlijkheid, van ontstaan en vergaan, is niet het enige. Vliegtuigen lopen van de productieband, zijn enkele jaren in gebruik, en eindigen dan op de schroothoop, heel vergankelijk; maar de zwaartekrachtwet die hun vlucht bepaalt, is zo oud als het heelal.

De godsdiensten bootsen die kosmische duurzaamheid na. Het hindoeïsme noemt zichzelf sanātana dharma, de ‘eeuwige ordening’. De islam ontkomt er niet aan, met veertien eeuwen één van de jongere te zijn, maar houdt al zolang vast aan zijn shari’a (islamwet) en voor het uiterlijk aan zijn ‘baard van de profeet’. Uiteraard bestaat er kritiek op die islamwet, en die is bij nader toezien vergankelijk mensenwerk; maar wat moslims, en ook hindoes en alle anderen aan hun religie bindt, dat is de overtuiging dat ze zo in verbinding met de eeuwigheid staan. Ook de Kerk speelt dat spel en behandelt haar geloofswaarheden als al twintig eeuwen geldig, ‘en aan Zijn rijk komt geen einde’. Die duurzaamheid vertaalt zich ook in de taaiheid van haar uiterlijke vormen, inbegrepen haar taalgebruik.

Aggiornamento

Het Tweede Vaticaans Concilie met zijn aggiornamento heeft het Latijn afgeschaft en de richting waarin de priester de mis opdroeg, omgedraaid: twee uitingen van eerbied voor het sacrale werden weggegooid. Was dat Latijn in een tijd van veralgemeend onderwijs plots te moeilijk? Wel, dan kon men een missaal voorzien met naast de tekst een vertaling. De Kerkleiding schoffeerde haar gelovigen die er fier op waren dat je van Manila tot Rio via Antwerpen elke kerk kon binnenstappen en dezelfde dienst bijwonen. Adepten van Arabisch of Sanskrit zullen die fout niet maken: ze heeft immers alleen de aftakeling in de hand gewerkt.

De woke haat tegen het verleden is slechts de culminatie van een evolutie die al lang bezig is. Zelfs de Kerk, ooit een fier bolwerk van onveranderlijk geloof, wou opeens hedendaags zijn. Maar hoe lang duurt ‘hedendaags’? Zoals in de film The Two Popes over de vorige en de huidige paus, gezegd wordt: ‘Een Kerk die met de tijdsgeest trouwt, zal in het volgende tijdvak weduwe zijn.‘

Er is een verschil tussen de profane en de sacrale sfeer. Na heel wat godsdienstoefeningen van de diverse Aziatische religies meegemaakt te hebben, ben ik gaan inzien hoe bekrompen die klein-Vlaamse onverdraagzaamheid jegens de andersheid in het naast elkaar bestaan van die twee wel is. Men beseft hier blijkbaar niet hoezeer de toestand bij ons een afwijking vormt van het Algemeen Menselijk Patroon. Dat uit zich dus ook in het niet langer verdragen van verschillende taalregisters: alsof je op het stadhuis geen stadhuiswoorden meer mag uitspreken omdat men die aan de toog niet gebruikt.

othering

Neoracisme versus islam in Antwerpen

Zeg niet ‘Lam Gods’ maar ‘Lam van God’