Al jarenlang fileert Herman Matthijs (UGent/VUB) de overheidsbegrotingen in ons land. Op de vooravond van de gemeenteraadsverkiezingen staat hij stil bij de vaak weinig rooskleurige financiële toestand van heel wat Vlaamse steden en gemeenten. ‘Begin volgend jaar zullen een aantal gemeenten ongetwijfeld hun grondbelasting of aanvullende personenbelasting optrekken.’

De meeste inwoners hebben er geen flauw benul van hoe het precies zit met de financiële gezondheid van hun woonplaats. Is dat een probleem, en zouden ze er beter ook rekening mee houden wanneer ze zondag naar de stembus trekken?

Herman Matthijs: ‘Ik vrees dat dit probleem zich niet bepaald beperkt tot de financiële toestand van hun gemeente of tot de gemeenteraadsverkiezingen. En het beperkt zich ook niet enkel tot de gewone burger: hoeveel gemeenteraadsleden zouden ooit de begroting van hun gemeente lezen? Het probleem is dus veel breder: maar weinig burgers of politici zijn financieel voldoende geletterd.’

Die gebrekkige financiële kennis zorgt er natuurlijk wel voor dat de vaak belabberde begrotingssituatie in heel wat steden of gemeenten amper een thema was in de aanloop naar deze lokale verkiezingen?

‘Dat klopt absoluut, en wat daarin ook meespeelt is dat er maar weinig gemeenten zijn die tijdens de legislatuur iets doen op fiscaal vlak. Gent en Antwerpen vormden de voorbije jaren een uitzondering. In Antwerpen werd de aanvullende personenbelasting (APB) verlaagd van 8 naar 7 procent, Gent trok dan weer de grondbelasting op en verlaagde ook de personenbelasting. Maar de meeste mensen besteden aan die APB weinig aandacht, tenzij ze natuurlijk in Knokke, De Panne of Koksijde wonen, waar je geen APB betaalt.’

Dan rijst natuurlijk de vraag: verandert een wankele financiële situatie ook echt iets voor de burger? Vertaalt die zich vroeg of laat ook in het beleid? Of slepen vele gemeenten hun financiële schulden gewoon mee van de ene legislatuur naar de andere?

‘Begin volgend jaar zullen een aantal gemeenten ongetwijfeld hun grondbelasting of aanvullende personenbelasting optrekken. En ze zullen daar ook goede verklaringen voor hebben: de Vlaamse overheid heeft haar beloftes niet waargemaakt, de zware erfenis van het vorige bestuur, noem maar op. Maar misschien moet de nieuwe Vlaamse regering zich toch ook eens over die APB buigen: waarom zou een inwoner van Knokke 0 procent betalen en iemand veertig kilometer verderop 9 procent? Bekeken vanuit het gelijkheidsbeginsel is dit ronduit absurd.’

De schuldgraad van de Vlaamse steden en gemeenten loopt nu heel erg uiteen: van amper 561 euro per inwoner in Antwerpen over 1.879 euro per inwoner in Aalst tot 3.556 euro per inwoner in Gent. Compromitteert dit op termijn ook echt de toekomst van een stad als Gent, of is is dit gewoon een probleem van alle tijden?

‘Alles hangt af van de “autofinancieringsmarge”, het verschil tussen de ontvangsten en de uitgaven voor de gewone werking van de gemeente. Dat verschil moet groter zijn dan de leningslast. Anders gezegd: gemeenten die veel inkomsten hebben, kunnen ook een hogere schuldenlast aan. Houden we ook daarmee rekening, dan valt opnieuw de florissante budgettaire situatie van Antwerpen op. Ook Brugge en Beveren doen het niet slecht, Aalst en opnieuw Gent scoren beduidend slechter.’

‘En zoals de kaarten nu liggen, zullen heel wat steden en gemeente de komende legislatuur ofwel moeten saneren ofwel hun belastingen verhogen. En we weten intussen dat gemeenten doorgaans niet geneigd zijn om ingrijpend te besparen op hun uitgaven. Ze staan daarvoor te dicht bij de burger, en dus ligt zoiets gevoelig. Zeker in de wetenschap dat de grootste uitgavenpost vaak het eigen personeelsbestand is, maar daarin knippen, dat doen ze niet graag omwille van de politieke gevolgen.’

Dat maakt het Antwerpse besparingsverhaal natuurlijk nóg opmerkelijker: die stad is er de voorbije jaren wél in geslaagd de schuldenlast ingrijpend terug te dringen?

‘Dat klopt. Antwerpen heeft de voorbije twaalf jaar heel zwaar gesaneerd. In een stad van die omvang, met een half miljoen inwoners, ligt dat politiek natuurlijk ook iets gemakkelijker dan in een kleine gemeente waar het stadsbestuur veel dichter bij de burger staat. Toen Bart De Wever (N-VA) twaalf jaar geleden aan de macht kwam erfde hij daar ook een administratie die ideologisch vaak mijlenver van zijn gedachtengoed afstond, wat het ook een stukje eenvoudiger maakt om net daarop te gaan besparen.’

‘In Gent ligt dat veel lastiger: socialisten en liberalen delen daar al decennialang de lakens uit. Hun “eigen volk” aan de deur zetten, is dan niet zo evident. Maar los daarvan heeft Antwerpen bijvoorbeeld ook een grote schoonmaak gehouden in de stedelijke ziekenhuizen. De stad had ook het voordeel dat er ze relatief weinig extra moesten investeren in het politiekorps, en het stadsbestuur heeft de uitgaven ook gewoon beter in de hand gehouden.’

Wanneer we de schuld per inwoner van de dertien grootste steden in Vlaanderen bekijken, dan wordt de top drie gevormd door Gent, Oostende en Mechelen. Antwerpen en Brugge hebben dan weer de laagste schuldgraad. Kan je daar op basis van het actuele bestuur van die steden politieke conclusies uit trekken?

‘Laat ons zeggen dat de slechte score van Gent, Oostende en Mechelen niet bepaald goede reclame is voor Open Vld, die daar overal de burgemeester leverden. Je kan bezwaarlijk beweren dat die drie burgemeesters het liberale principe van minder overheid in die steden rigoureus in praktijk hebben gebracht. Uitgerekend die besturen hebben immers hoge schulden opgebouwd.’

Met politieke discussies over schulden is het altijd een beetje hetzelfde verhaal: wie weinig schulden heeft klopt zichzelf op de borst, wie veel schulden heeft zegt dan dit vooral investeringen in de toekomst zijn waar de burger beter van wordt. Klopt dit ook op lokaal niveau?

‘Eigenlijk niet. De hamvraag is voor mij vooral waarin een stad of gemeente dan geïnvesteerd heeft. In gemeenten met een hoge schuldgraad valt het toch op dat er veel geld naar prestigeprojecten is gegaan, terwijl er bijvoorbeeld in wegen of rioleringen veel minder werd geïnvesteerd. Dat is geen toeval: dergelijke investeringen zijn veel minder zichtbaar.’

Kleinere steden en gemeenten klagen vaak dat ze benadeeld worden door het gemeentefonds, dat een soort van algemene basisfinanciering biedt voor lokale besturen. Uit uw cijfers blijkt ook dat Antwerpen en Gent koplopers zijn qua toelage per inwoner, gevolgd door Brugge, Leuven en Mechelen. Vallen er effectief vragen te stellen bij die financiering? Waarom ontvangen grote steden zoveel meer?

‘Het probleem met het gemeentefonds is dat er zoveel parameters zijn die mee die financiering bepalen, dat niemand daar nog echt wijs uit raakt. Politiek is er dus ook bijzonder weinig animo om daaraan te morrelen. Het klopt wel dat die parameters echt op maat van de grootste steden geschreven zijn, waardoor Antwerpen en Gent samen 40 procent van alle middelen ontvangen.’

‘Wijzigingen zijn volgens mij enkel mogelijk wanneer er ook meer geld op tafel zou komen, zodat niemand echt verliest. Maar kijk, voor het eerst komt er met Hilde Crevits nu een CD&V-minister voor Binnenlands Bestuur. Benieuwd dus of er de komende jaren iets zal veranderen.’

Kunnen fusies dan soelaas brengen voor kleinere gemeenten?`

‘Daar twijfel ik heel sterk aan. In Nederland, waar men jarenlang heel zwaar heeft ingezet op gemeentefusies, begint men daar nu net opnieuw van terug te komen. De grootste probleemgevallen zijn daar gemeenten met meer dan 100.000 inwoners, merken ze nu. In Vlaanderen zijn er de voorbije jaren al enkele vrijwillige fusies geweest omdat de Vlaamse regering daarbij voldoende centen op tafel legde, maar ik vraag me echt af of de nieuwe Vlaamse regering nog eens zoveel geld wil besteden aan nieuwe fusies. Het lijkt me raadzaam daar eerst eens heel goed over na te denken.’

overheidsbegrotingen

Herman Matthijs: ‘De belabberde financiële situatie van Gent, Oostende en Mechelen is geen goede reclame voor Open Vld’