De Zwitserse regering heeft geen al te beste beurt gemaakt bij de driemaandelijkse volksraadpleging over een viertal vragen die de burgers aanbelangen. De Bundesrat haalde alleen haar slag thuis over het voortzetten van (strikt gereglementeerde) dierenproeven en geneeskundige testen op vrijwilligers. Die proeven moeten de leidende positie van de belangrijkste uitvoeronderdelen — farmaceutische en scheikundige producten, goed voor ruim de helft van alle uitvoer — verzekeren. De wetgeving is al zeer strikt en verbiedt, bijvoorbeeld, proeven voor de cosmetica.

Geen extra subsidie voor nieuwsmedia

Bij de drie andere vragen was het huilen met de pet op. De Bundesrat wou de steun aan plaatselijke media (‘Medien die über die Schweiz berichten‘, aldus de krant Blick) fors opvoeren tot 277 miljoen euro. Dit zou zogenaamd de verscheidenheid en onafhankelijkheid van bladen, websites of audiovisuele organisaties moeten waarborgen. Het volk wees dit af met 54,6%. Het boerenverstand van de Zwitsers had al snel door dat de subsidies naar concentratiebedrijven zouden gaan, door fusies en uitkoop.

De reden van de vraag was nochtans legitiem: de advertenties zijn dramatisch teruggelopen door de reclameverschuiving naar de snelle digitale nieuwsleveranciers, tech-bedrijven als Google of Amazon. De abonnementenwerving is ingestort: er is nog amper een krant die haar teksten niet achter een betaalmuur steekt in de hoop die terugval te compenseren. ‘Weggegooid geld’, oordeelde de burger. Ook de bedreigde vrijheid van meningsuiting en de onafhankelijkheid van redacties konden vooral het Duitstalige deel van de kiezers niet overtuigen.

Geen afschaffing zegelrecht

De regering steunde openlijk het voorstel om de Stempelsteuer, het zegelrecht, af te schaffen. Dit is een door de bedrijven te betalen taks van 15% op contractuele documenten en de uitgifte van waardepapieren. Dat zou startersbedrijven en groeiondernemingen meer ademruimte geven. ‘Doorzichtig’, zei het volk: een cadeau aan de banken en de industrie — de regering wil gewoon verhinderen dat sommige bedrijven zouden wegtrekken naar een goedkopere omgeving.

Twee op de drie Zwitsers haalden daar de neus voor op. Links, Groen en de vakbonden wisten hun achterban makkelijk te overtuigen. ‘Nach ihrer Auffassung profitieren vor allem international tätige Großkonzerne, Banken und Versicherungen von der Abschaffung der Stempelsteuer‘, aldus de Handelszeitung. (‘Volgens hen zullen met name grote internationale ondernemingen, banken en verzekeringsmaatschappijen profiteren van de afschaffing van het zegelrecht.’)

Beperkingen aan tabaksreclame voor jongeren

De regering vond dat een volksinitiatief om strengere beperkingen op te leggen aan tabaksreclame voor jongeren onnodig was. Daar dacht de kiezer anders over. Vooral jongerenbewegingen en kankeronderzoekers hamerden op de angstwekkende cijfers: 9.000 doden van longkanker elk jaar. 27% van de Zwitsers blijft lurken aan het safje. Dit komt mede door de losse en trage wetgeving die achterop hinkt bij landen als de Benelux, Duitsland of het Verenigd Koninkrijk. Die landen hebben roken al lang verboden in publieke ruimtes, eethuizen, filmzalen en zo meer.

Zwitserland sleept met de voeten. In Genève heeft de Wereldgezondheidsorganisatie in 2003 een ontwerpverdrag goedgekeurd (WHO FCTC — het WHO-Kaderverdrag inzake tabaksontmoediging), dat nog altijd niet door Zwitserland zelf is geratificeerd. Als enig land in Europa. ‘Het is een wettig erkend product’, verweert de Bundesrat zich. ‘Vandaag tabak, morgen onze worsten, onze taarten, onze sterke drank, onze snoep? We hebben nu eindelijk, na zeven jaar debatteren, in oktober vorig jaar al een nieuwe tabakswet uitgevaardigd.’

Too little, too late en pure retoriek, zo besloten de gemeentenaren. Want de échte reden is van een heel andere aard. De grootste tabaksconcerns (Philip Morris, British American Tobacco, Japan Tobacco) hebben hun hoofdkwartier in Zwitserland. De Bundestag wil de kip met de gouden eieren niet slachten: jaarlijks int ze 5 miljard euro van de sector, die 11 000 mensen tewerkstelt. De tegenstanders namen gezwind de twee noodzakelijke horden. 79,1% van de kiezers eist wel meer bescherming, en in alle 26 kantons verwierp een meerderheid de terughoudendheid van de overheid. De huidige laksheid met toegelaten reclame bij festivals, het openbaar vervoer, filmzalen of supermarkten moet de schop op.

Meer hachelijke voorstellen

Het moet de regeringspartijen aan het denken zetten, want volgend jaar zijn er federale verkiezingen en bij de volksraadplegingen in mei en september staan alweer hachelijke voorstellen op de agenda. Zo is er een verhoging van de bijdrage aan Frontex — terwijl Bern zich wat meer aan het afschermen is tegen de EU -, orgaantransplantatie, het optrekken van de pensioenleeftijd voor vrouwen tot 65 jaar, en de ‘Netflix-wet’ die bescherming wil voor de eigen filmproductie.

Netelig, want in het Zwitsers systeem is het de burger die het laatste woord heeft, niet de regering. Die kan trouwens niet vallen, want sinds 1959 geldt de regel dat de vier grootste partijen na verkiezingen de zeven ministers (nooit meer, nooit minder) aanwijzen. Zo zetelen vandaag twee rechtse populisten (de Volkspartij SVP) naast Die Mitte (christendemocraten), socialisten en liberalen. Zij krijgen alleen bevoegdheden toebedeeld die niet door de kantons of de gemeenten zelf kunnen worden uitgeoefend. Die bevoegdheden zijn onder andere klimaat, internationale verdragen en landsverdediging.

Échte subsidiariteit

Want Zwitserland past, niet zoals in de EU, échte subsidiariteit toe. Zwitserland werkt van het laagste en belangrijkste niveau (de gemeente, waar de volksvergaderingen met handopsteken het beleid bepalen) verengend toe naar de overkoepelende federale regering. Daarom zijn de volksraadplegingen ingevoerd, die kracht van hoogste wetsinstantie hebben.

‘De volksraadpleging is in Zwitserland bijna zo oud als de Zwitserse Statenbond, en die vierde in 1991 zijn 700ste verjaardag. Al in 1294 was er sprake van een jaarlijkse volksstemming — in het kanton Schwyz —, in een tijd dat de rest van Europa nog leefde onder feodale of absolute heerschappij. Een eerste referendum in de Statenbond werd gehouden in 1802, over een door Napoleon opgestelde grondwet’, schreef dagblad Trouw ooit. Voor wijzigingen aan de grondwet van 1848 geldt trouwens altijd een verplicht referendum. Volksinitiatieven volstaan met 100.000 handtekeningen: sinds kort is de helft afdoende om andere wetten in vraag te stellen.

Zelfredzaam mét banken en multinationals

Een drievoudig affront zoals nu is nefast voor het vertrouwen in de nationale partijen. Want een nevenverschijnsel is dat er vaak ook kantonnale beslissingen worden voorgelegd en er tussentijdse verkiezingen worden gehouden. Een algemeen verschijnsel is de terugval van de SVP, die in 2007 en 2015 zijn piek bereikte (onder meer door de migrantencrisis, de antimoslimpolitiek en anti-Europees nationalisme), vooral in de landelijke, overwegend Duitstalige kantons. De échte sleutel is niettemin de financiële zelfredzaamheid en het behoud van de rijkdom. Zonder banken en multinationals redt Zwitserland het niet.

Philip Morris

Zwitserse fondue stremt