Zonder platentektoniek, geen brexit, geen oorlog om olie, geen zuurstof, geen mensen, geen geschiedenis… Het klinkt logisch, maar we staan er nooit bij stil: zonder geologie geen geschiedenis.

De geschiedenis begint bij het ontstaan van de geschreven bronnen, zo leerden we op de schoolbanken. Wat er daarvóór komt, is de prehistorie. Pas als ca. 3500 voj mensen in de eerste stedelijke samenlevingen in het Oude Nabije Oosten cijfers, boekhouding en schrift ontwikkelen, begint de geschiedenis. Gedurende lange tijd legden we de puzzel van geschiedenis aan de hand van geschreven bronnen en archeologische artefacten. Hulpwetenschappen als dendrochronologie en numismatiek hielpen daarbij. Pas sinds de eeuwwisseling deden biologie, genetica als wetenschap hun intrede in de historische wetenschap. Padafhankelijkheid werd gezien in een groter geheel. En dankzij de Franse historici van de ‘nouvelle historie’ denken we steeds meer op lange termijn.

Natural history

Nochtans deden historici en amateur-historici al veel eerder een beroep op wetenschappen allerlei. Was Darwin een bioloog, een ontdekkingsreiziger of een historicus? In het Engels bestaat er een begrip — ‘natural history’ — dat geen heus equivalent heeft in het Nederlands. Darwin deed eigenlijk hij al wat populaire publicerende historici vandaag doen: op lange termijn, waarnemingen over alle domeinen heen samenbrengen. En op basis daarvan — zoals het hoort voor wetenschappers — analyses uitwerken en theorieën ontwikkelen.

Het succes van Yuval Noah Harari, en eerder van de stamvader van de populaire ‘Big History’, Jared Diamond, toont aan dat zo’n blik op de geschiedenis steeds meer gesmaakt wordt. En dus duiken steeds meer wetenschappers in deze trend. Zoals David Christian, die de Grote Versnellingen sinds de Big Bang meesterlijk formuleerden. Of Adam Rutherford en Karin Bojs die onze familielijnen doorheen de lange geschiedenis blootlegden.

Die wetenschappers zijn echter niet de eersten. Darwin ging hen vooraf, net als ontdekkingsreizigers als Alexander von Humboldt (in Zuid-Amerika) en Nikolaj Przewalsky (in Centraal-Azië). Maar evenzeer de Franse filosoof Hippolyte Taine. Toen ik op de universiteitsbanken zat, leerden we dat ’s mans theorie compleet achterhaald is, want — door zijn projectie van 19de-eeuwse natuurwetenschap op geschiedenis — te ‘deterministisch’. Hij schreef dat de mens en zijn historisch verloop bepaald werd door ‘race, milieu, moment’ — context met andere woorden. Vandaag rollen historici en aanverwanten over elkaar heen om net hetzelfde te beweren, al dan niet met een andere natuurwetenschappelijke invalshoek. De ‘gevierde’ Harari op kop.

Verkoop

Zo’n geschiedschrijving verkoopt. En alleen dat al is toe te juichen. Zulke ‘historici’ openen het blikveld van de vele duizenden — tot miljoenen, in het geval van Harari — op ons verleden. En helpen mensen het heden te begrijpen.

Zo ook Lewis Dartnell. De auteur van het recente Oorsprong. Hij is astrobioloog en combineert in zijn boek geologie en aardrijkskunde enerzijds met positieve wetenschappen natuurkunde, scheikunde, biologie anderzijds, om geschiedenis en antropologie van de mens te begrijpen.

Platentektoniek

Platentektoniek en geologie liggen volgens Dartnell aan de basis van de menselijke evolutie en revoluties. Zowel de tijd en de ‘wegen’ die de homo sapiens — en zijn voorgangers — volgde in zijn verspreiding is bepaald door geografische omstandigeden. Net als de ‘oorlog om olie’ en de noodzaak voor kernfusie, om onze planeet duurzaam over te hevelen aan onze achter-achterkleinkinderen. En al wat daar tussen zit.

Waarom Eurazië met zijn duizenden kilometers uitgestrekte continent het centrum van de historische bewegingen — militair, landbouw, veeteelt, handel, godsdiensten, filosofie… — het centrum van de wereldgeschiedenis is. Hoe dure arbeid en de afwezigheid van hout Engeland vooruitstuurde in de Industriële Revolutie. Waarom Portugal eerst aan de ‘circumnavigatie’ rond Afrika begon in de 15de eeuw. En waarom de noordkust van de Middellandse Zee in prehistorie en oudheid grotere — en vooral méér — ‘beschavingen’ kende dan de zuidkust. Waarom in het rode, Republikeinse zuidoosten van de States bepaalde regio’s altijd Democratisch stemden, en dat nog doen. Of waarom in de Britse steenkoolontginningsgebieden Labour blijft scoren. En tot slot: waarom de brexit in de sterren stond geschreven. Sterren, die ook nodig zijn om de evolutie van metaal en metaaltijden (na de oude en nieuwe steentijd) te begrijpen. Van koper, over brons tot ijzer, staal en de nieuwe, zeldzame aarden.

Gimmick

Het is een gimmick als een andere, maar Lewis Dartnell slaagt erin om met zijn unieke gimmick nog maar eens een ‘andere’ blik op de menselijke geschiedenis te gunnen. En vooral: het leert geschiedenis relativeren. En interpreteren. Geschiedenis is immers méér dan geschreven bronnen of archeologische artefacten. Het is op de eerste plaats de omgeving (milieu), die op een bepaald moment (tijd) de moderne mens deed ontstaan en in de richting evolueren waar we vandaag staan. Over ras schrijft Dartnell niets, daar valt sinds de kennis van de genetica ook niets zinvols over te zeggen, behalve dat het concept biologisch niet bestaat.

En zo krijgt een Hippolyte Taine toch grotendeels gelijk. De mens en zijn geschiedenis is een product van wat er rondom (ons) is, en hoe we wat rondom ons is naar onze hand proberen te zetten. Dat onze omgeving — het milieu — in dat laatste geval weleens wraak neemt, daarmee hebben we leren leven. En dat zullen we in de toekomst blijven doen. Het is net dat aanpassingsvermogen — dat leerde Darwin ons al — dat ons doet overleven. En dat ons mens maakt, al beweren Darwin noch Dartnell dat laatste.

Toekomst

Dat ik een fan ben van Big history, weten sommige lezers al langer dan vandaag. Met Oorsprong ligt er weer eens een boeiende poging daartoe in de boekhandel. Als u onze geschiedenis beter wil begrijpen, moet u zeker dit boek lezen. Als u de toekomst wil voorspellen, laat u het best links liggen. In tegenstelling tot de vereerde Harari, valt Dartnell niet in die val (die — helaas — David Christian wel spande). Of toch? Eén voorspelling, die evident lijkt. Als we de versnelde klimaatopwarming willen afremmen, moeten we oplossingen zoeken buiten de fossiele brandstoffen.

Daarmee zullen we — als soort, en dus planetair — moeten terugvallen op de energie van het verleden: wind, water en zon. Met de huidige techniek, en met de ‘nieuwe metalen’, moet een en ander wel lukken. En met kernfusie — want Dartnell trapt evenmin in de val van een pessimistisch ecologisme. Kernfusie kan de ‘volgende revolutie zijn bij ons voortdurende streven naar meer energie. Het zou ons de energiebron van de sterren in handen geven. (…) Kernfusie levert niet alleen een overvloed aan energie, het is ook schone energie.’ Gedurende millennia benutte de mens de zon als energiebron. ‘Wij keren terug naar het directe gebruik van zonne-energie door de bouw van minizonnen in de vorm van kerfusiereactoren.’

Verklarend

Dartnell is op zijn best in de eerste helft van alle hoofdstukken, waar hij probeert om alle kennis en wetenschappen op een verhelderende verklarende manier aan elkaar te koppelen. Naar het einde van elk hoofdstuk komt de positieve wetenschapper naar boven, en worden de hoofdstukken denser om te lezen en te begrijpen. Maar laat u dit minpunt niet tegenhouden om dit boek te lezen. Oorsprong onderbouwt veel inzichten, biedt vele nieuwe inzichten en bevestigt wat u al wist maar misschien niet bij stilstond. Bij het lezen zult u wel vaker van een Aha-Erlebnis bevallen, beloofd!

platentektoniek

De aarde: een planeet zonder airco

Zonder geologie geen geschiedenis