Konstantin Kotov (22 februari 1985) is programmeur van beroep. In Rusland staat hij sinds 2016 bekend als burgerrechtenactivist. Hij werd meerdere malen veroordeeld tot geldboetes vanwege individuele protestacties. Op 10 augustus 2019 nam Kotov in Moskou deel aan een door democratische krachten georganiseerde demonstratie voor eerlijke gemeenteraadsverkiezingen. Deze protestactie bracht volgens de oppositie 100 000 mensen op de been. Er werden concerten gehouden en een aantal bekende Russen gaven acte de présence. Kotov werd hier samen met meer dan 250 anderen gearresteerd en twee dagen vastgehouden op het politiebureau. Enkele uren na zijn vrijlating werd hij met veel bombarie opnieuw opgepakt.

Een zaak die elke juridische grondslag ontbeert

Een huiszoeking volgde, en Kotov werd gebaseerd op de wet op ‘herhaalde overtredingen van de vastgestelde orde op organisatie van demonstraties en bijeenkomsten’ veroordeeld tot vier jaar strafkamp. Dit oordeel riep veel kritiek op aangezien tot dan toe nog nooit een vreedzame demonstrant een dermate lange gevangenisstraf had gekregen. In april 2020 werd de strafmaat, naar verluidt door inmenging van de Russische president, in hoger beroep gereduceerd tot anderhalf jaar. Kotov zat in de beruchte gevangenis Matrosskaja Tisjina in Moskou en in de strafkolonie nummer 2 nabij het stadje Pokrov, 100 km van de Russische hoofdstad.

In deze kolonie bevindt zich momenteel oppositieleider Aleksej Navalny die er met zware gezondheidsproblemen te kampen heeft. Hij werd direct na aankomst uit Duitsland gearresteerd en begin februari in een showproces veroordeeld tot drieënhalf jaar wegens het overtreden van condities voor een voorwaardelijke straf voor fraude. Een zaak uit 2014 die volgens het Europese Hof voor de Rechten van de Mens elke juridische grondslag ontbeert. Als Navalny niet vervroegd vrijkomt, zal hij nog tot augustus 2023 geïnterneerd blijven in strafkolonie nummer 2.

Ik sprak op 6 april met Konstantin Kotov over het leven in het strafkamp, Aleksej Navalny en vrijheid in West-Europa.

Je was de eerste die volgens de wet uit 2014 over ‘herhaalde overtreding van de demonstratieorde’ een echte gevangenisstraf kreeg? Toeval of denk je dat je met een bepaalde actie een invloedrijk persoon in de weg stond?
‘Ik denk dat er verschillende factoren zijn geweest die hier samenkwamen. Ik nam actief deel aan verschillende burgerinitiatieven en protestcampagnes. Ik was betrokken bij acties voor de vrijlating van Oekraïense matrozen die waren gearresteerd, voor eerlijke verkiezingen van de Moskouse Doema in 2019. Ik denk dat het niet speciaal om mij ging, maar het de bedoeling was een voorbeeld te stellen om mensen die naar demonstraties gaan, om de maatschappij in zijn geheel, schrik aan te jagen.’

Kan het kloppen dat de Russische president de straf heeft laten verkorten tot anderhalf jaar?
‘Poetin kreeg inderdaad vragen over mijn zaak van verschillende journalisten, maar de strafvermindering was er al eerder. De eerdere veroordeling tot vier jaar werd door het Constitutioneel Hof gewijzigd naar één jaar. Na de inmenging van Poetin werd er anderhalf jaar van gemaakt en kon ik ook niet eerder vrijkomen.’

Je hebt eerst in de gevangenis in Moskou gezeten. Kun je vertellen hoe de omstandigheden daar waren?
‘De omstandigheden daar waren redelijk. Ik kon de hele dag doen wat ik wilde. Voedselpakketjes van mijn familie werden doorgegeven. Ik mocht boeken lezen en televisiekijken. Ik mocht zo nu en dan op het binnenplein. Bezoek was toegestaan, zowel van gezinsleden, als ook van mijn advocaat. Telefoneren via een centraal toestel was een keer per week toegestaan.’

‘Wel werden die gesprekken beluisterd door een bewaker en mochten ze niet langer dan 15 minuten duren. Onze cel vormde echter een uitzondering, want bij ons had ook niemand een mobiele telefoon, dat was is in de rest van de gevangenis anders. Wel kon ik brieven ontvangen en versturen. En had ik geen problemen met mijn gezondheid. Al met al, gemeten aan de omstandigheden in andere Russische detentiecentra was het niet al te bar.’

Zat je met andere politieke gevangenen in de cel?
‘Nee, mijn celgenoten zaten voor andere zaken, zoals drugs en oplichting.’

Arrestantenwet

Na Moskou kwam je direct in de strafkolonie in Pokrov waar Navalny nu zit?
‘Nee, niet direct. Ik werd met de trein vervoerd naar de gevangenis in het stadje Vladimir waar ik een week verbleef. Daarna kwam ik aan in kolonie nummer 2 in Pokrov.’

Hoe waren de omstandigheden daar?
‘Eerst heel vreemd. Het is daar heel anders dan in de gevangenis in Moskou. Je moet je in een rij opstellen, handen achter de rug, er wordt naar je geschreeuwd. Bij aankomst moet je je uitkleden, je wordt gefouilleerd, kaalgeschoren. Daarna volgt een gesprek met een penitentiaire medewerker. Ze vragen of je van plan bent voor problemen te zorgen of je beklag wilt doen. Daarna volgt nog een vrij vernederende procedure. Je krijgt een bezem in de hand en wordt gedwongen te vegen. Een bewaker neemt je op video op en dan moet je zeggen dat je mee zult helpen het terrein schoon te houden en geen voorstander bent van de “arrestantenwet”. Iedereen die nieuw is, moet die vreemde procedure door. Wie zich daar niet aan houdt, wordt in elkaar geslagen.’

Wat wil dat zeggen, de ‘arrestantenwet’?
‘Dat is een begrip uit het Russische gevangeniswezen. Er zijn zogenaamde zwarte en rode penitentiaire inrichtingen. Binnen de zwarte heersen de regels die de gevangenen hebben bedacht en naleven. Ze leven volgens hun eigen ongeschreven wetten. In de zwarte zones bestaan ook mobiele telefoons, er wordt met drugs gehandeld. Voor criminelen zijn de omstandigheden daar redelijk vrij. In de rode inrichtingen bestaat niets van dat alles. Daar zijn de gevangenisleiding en de penitentiaire medewerkers de baas.’

‘Elke stap die een gevangene zet wordt er gecontroleerd door een vertegenwoordiger van de staatsmacht. Leven volgens de “arrestantenwet” is daar uit den boze. Een gevangene die dat toch probeert, krijgt te maken met constant fysiek geweld en kan er zelfs een nieuwe veroordeling voor krijgen. Voor gedetineerden met ervaring is dat heel moeilijk. Voor hen is het alsof ze een jarenlange ideologie hebben aangehangen die ze ineens moeten afzweren.’

Maar de strafkolonie in Pokrov is toch eigenlijk uitsluitend voor mensen die voor het eerst veroordeeld zijn?
‘Dat klopt. Maar in principe krijgt elke gedetineerde al te maken met de arrestantenwet als hij in voorarrest zit. Je zaak moet nog voorkomen, maar als gevangene begin je al volgens die ongeschreven regels te leven.’

Maar voor politieke gevangenen is die arrestantenwet minder belangrijk?
‘Natuurlijk, als je geen deel uitmaakt van de criminele wereld, heb je er minder mee te maken. Maar desalniettemin, toen ik in Moskou in de gevangenis zat, moest ik me er wel aan houden. Als ik dat niet had gedaan, zou het leven in de cel ondraaglijk zijn geweest.’

Er was een celoudste die je thee moest brengen?
‘Ik zat in een speciale cel die geïsoleerd was van de rest. Dat bleek ook uit het feit dat het verboden was een mobiele telefoon te hebben. Maar in de andere cellen gold de arrestantenwet zeker. Je hebt daar leiders onder de gedetineerden die heersen over een bepaald gedeelte van de gevangenis.’

‘Het gevangenissysteem maakte ons op dezelfde manier kapot’

In kolonie nummer 2 zat onder andere ook de nationalist Dmitri Djomoesjkin, leider van de inmiddels verboden ‘Slavjanski Sojoez’ (Slavische Unie) die in 2016 tot tweeëneenhalf jaar gevangenis werd veroordeeld voor een tweet waarin hij opriep deel te nemen aan de ‘Russische Mars’. Op deze jaarlijks terugkerende actie van nationalistische organisaties was Aleksej Navalny in 2011, naast Djomoeskin, spreker. Amnesty International ontnam de Russische oppositieleider onlangs voor in die jaren gedane uitspraken over minderheden de titel ‘gewetensgevangene’.

Bestaan er binnen de strafkolonie groeperingen naar politieke overtuiging, waren er nationalisten of groepen op basis van etnische afkomst die met elkaar in conflict waren?
‘Nee, Djomoesjkin was net als ik een van de weinige politieke gevangenen in Pokrov. Hij zat er van 2017 tot 2019 als ik me niet vergis en kwam een paar maanden vóór mijn aankomst vrij. Ik ken hem, ik ondersteun zijn overtuigingen niet, maar we hebben dezelfde ervaring en dus een gespreksthema. Hij is nationalist, ik ben liberaal, maar het gevangenissysteem maakte ons op dezelfde manier kapot. Nationalisten zaten er in mijn tijd niet. Wel waren er een groot aantal moslims uit de zuidelijke republieken, uit Oezbekistan, Tadzjikistan, ook uit de Kaukasus, Dagestan en Tsjetsjenië. De medewerkers van de inrichting hebben een enorme hekel aan die mensen. Het is hen verboden te bidden, zich aan de ramadan te houden.’

Die zaten er echter voor criminele strafzaken?
‘Ja, onder hen waren geen politieke gevangenen. Maar van rivaliserende groepen op basis van politieke overtuiging of nationaliteit is geen sprake. Er zijn in principe slechts twee groeperingen te onderscheiden onder de gedetineerden: degenen die actief samenwerken met de kampleiding, de “kozly activ” (actieve bokken) en de gewone “moezjiki” (gedetineerden die niet tot de criminelen behoren, maar ook niet samenwerken met het gevangenispersoneel, nvda). Er bestaat ook nog een derde groep dat is de laagste kaste, de “vernederden”, dat zijn de gevangenen die alle vuile werk moeten doen, ze leven en eten apart van de anderen.’

‘Ondanks het feit dat deze kaste eigenlijk bij de criminele wereld en dus de zwarte zone hoort, bestaat deze groep wel degelijk in strafkolonie nummer 2 in Pokrov. Het is namelijk een uitstekend drukmiddel voor het personeel ermee te dreigen je naar de “vernederden” te sturen en een paria van je te maken. Je mag bijvoorbeeld niets aannemen van iemand uit die laagste kaste of ze groeten, want dan ga je daar automatisch bij horen. Een bewaker kan je echter dwingen dat toch te doen. De andere gedetineerden zorgen dan voor de rest.’

Gezondheid in het kamp

Volgens berichten van zijn advocaat zou Aleksej Navalny een wervelbreuk hebben, nauwelijks kunnen lopen en in hongerstaking zijn gegaan. Bestaat er een ziekenboeg of is er de mogelijkheid naar een ziekenhuis buiten het kamp te worden gebracht?
‘Er is een ziekenboeg waar tijdens de week een penitentiair medewerker zit die medische basiskennis heeft. Hij kan de lichaamstemperatuur opnemen, een prik of aspirientje geven. Er is daar ook een speciale ruimte voor twee à drie gevangenen, waar Aleksej zich nu misschien bevindt. Daar is het mogelijk de hele dag te liggen, je hoeft niet mee te doen aan activiteiten, eten wordt gebracht. Een gedetineerde die ziek is mag daar enkele dagen blijven. Natuurlijk is dat geen ziekenhuis. Er is geen medische apparatuur. Het enige wat ze hebben is een röntgenapparaat om tbc vast te kunnen stellen.’

Dus tbc is daar een probleem?
‘Ze proberen het zoveel mogelijk te voorkomen. Daarom komen de gedetineerden ook eerst op de quarantaine-afdeling. Daar wordt een röntgenopname van de longen gemaakt. Als iemand tbc heeft, wordt hij direct van de anderen afgezonderd. Om op het tweede gedeelte van de vraag te antwoorden. In ernstige gevallen wordt de gevangene naar het ziekenhuis in het detentiecentrum van Vladimir gebracht. Daar zijn dan dokters die operaties kunnen uitvoeren.’

Is het mogelijk dat Aleksej Navalny daar naartoe wordt gebracht?
‘Ja, dat zou kunnen. Toen ik daar zat, waren er een aantal gedetineerden die naar het ziekenhuis in Vladimir gingen. Daar is echter een speciaal konvooi voor nodig. Je moet zelf een verzoek indienen. Dat wordt bekeken en kan gemakkelijk een maand duren. Van medegevangenen heb ik echter gehoord dat de kwalificatie van het medisch personeel daar heel laag is. En een besmetting met de een of andere infectie na een opname in dat ziekenhuis is eerder regel dan uitzondering. Voor Aleksej zou dat waarschijnlijk niet de beste oplossing zijn.’

Heb je daar gewerkt? Hoe verloopt een normale dag?
‘Ik zat op een speciale afdeling voor gedetineerden met gezondheidsproblemen. Ik had zulke problemen niet, maar desondanks werd ik bij deze groep ingedeeld. Daarom mocht ik niet werken. Een dag zag er als volgt uit: Je staat om zes uur op. Dan ga je je opstellen in een rij, handen op de rug, kin omhoog en luistert naar het Russische volkslied. Daarna is er ochtendgymnastiek. Dan ga je snel terug naar de slaapzaal, maakt je bed keurig op. Wassen en scheren. Dan ontbijt en daarna het ochtendappel. De hele afdeling gaat weer in de rij staan, handen op de rug en dan worden de namen afgeroepen.’

‘Dat duurt ongeveer een uur. Om zeker te zijn dat er niemand is ontsnapt. Iets wat trouwens volkomen onmogelijk is, er zijn daar zeker vijf omheiningen en tussenliggende terreinen. Als je mag werken, ga je naar de houtbewerking of het naaiatelier. Ik werkte niet, dus het grootste gedeelte van de dag moest ik televisiekijken. Je moet dan op een kruk zitten en mag niet slapen. Liggen mag natuurlijk ook niet. Je moet precies doen wat ze je opdragen. Zelfs je ogen sluiten mag niet. Dat wordt direct door een andere gevangene opgemerkt, door een “kozjol aktiv”’.

En die waarschuwt dan een bewaker?
‘Nee, die medegevangene roept je tot de orde. Als je dan niet luistert, wordt geweld gebruikt. Daarna middageten. Weer in de rij, handen op de rug. Daarna weer televisie. Avondappèl, dezelfde procedure als ’s ochtends met het afroepen van de namen. Ook weer ongeveer een uur. Avondeten en daarna een uur vrije tijd. Ik gebruikte die om brieven te lezen, te beantwoorden, een boek te lezen. En om tien uur ’s avonds gaan de lichten uit. Tandenpoetsen en slapen.’

Dus je moest ongeveer acht uur per dag televisiekijken?
‘Nee, iets minder. Er is nog wachttijd bijvoorbeeld voor het middageten. En afhankelijk van het seizoen kon je nog sneeuwruimen of het terrein vegen. Het hele idee erachter is je vrijheid zoveel mogelijk te beperken. Psychologisch is het heel zwaar dat te doorstaan.’

Als nu ergens de televisie aanstaat, ren je waarschijnlijk gillend naar buiten?
‘Om eerlijk te zijn, we keken weinig naar de staatskanalen, maar meer naar muziekzenders, dat mocht. En naar speciale educatieve uitzendingen en lezingen voor penitentiaire inrichtingen over strafrecht en criminaliteit.’

In een ander interview zei je dat je heel veel brieven kreeg. Zaten daar ook brieven uit het buitenland bij?
‘Ja, de enige voorwaarde is dat ze in het Russisch zijn geschreven. Ik heb brieven ontvangen van voormalige landgenoten van over de hele wereld. Er was zelfs een kaart bij uit Sydney. Die was enkele maanden onderweg.’

Ik dacht dat Russische gedetineerden in probleem zouden kunnen komen door brieven uit het buitenland, in de trant van: hij ontvangt aanwijzingen van zijn opdrachtgevers uit het buitenland…
‘Nee, dat is eigenlijk geen probleem. Bij mij was het vooral de hoeveelheid. Ze zeiden tegen me: “Kotov, antwoord niet op alles, reduceer die correspondentie, dan kunnen we de omstandigheden hier voor jou ook eenvoudiger maken.” Dat wilde ik niet, daarom kreeg ik ook maar één uur vrije tijd per dag. De brieven waren een enorme steun, dat ene uur was het enige prettige moment op een dag. Dan kon ik tot rust komen. Los van de voortdurende druk in het gareel te lopen.’

Vrijheid

Is de heropvoeding geslaagd? Ik had begrepen dat je aan demonstraties hebt deelgenomen, maar ben je nog bereid tot individuele protestacties?
‘De situatie is nu nog nijpender dan in 2019 met massale arrestaties van vreedzame demonstranten. Ik begrijp dat ik me op gevaarlijk terrein begeef, als ik mee ga doen aan protesten. Maar in sommige gevallen zie ik het als noodzaak om te demonstreren, zoals bij de terugkeer van Navalny, die ze eerst probeerden te vergiftigen en die zonder goede reden is veroordeeld. Dat is voor mij niet acceptabel en een goede reden om de straat op te gaan of in ieder geval mijn mening erover te verkondige aan iedereen die het horen wil.’

‘Wat individuele protestacties betreft, daar zal ik me vooralsnog niet aan wagen. Door de coronamaatregelen zijn dit soort acties door één persoon, absurd genoeg, verboden. Als ik zoiets zou doen, word ik direct opgepakt en veroordeeld.

Een jaar of twee geleden was het eenvoudig het verschil in vrijheden tussen Rusland en het Westen te benoemen. Inmiddels zijn in het kader van de pandemiebestrijding ons ook veel basisrechten ontnomen…
‘Er is nog steeds een principieel verschil. Er zijn bij ons in Rusland geen andere middelen om invloed uit te oefenen op de overheid dan te demonstreren. Alle andere politieke mechanismes ontbreken. In West-Europa kun je je aansluiten bij een politieke partij, je kandidaat stellen. Je beschikt over vreedzame mogelijkheden die niet noodzakelijk verband houden met demonstraties om je mening te laten horen. Dan is er nog de wetgevende kant. Je kunt een zaak aanspannen tegen de staat als je het ergens niet mee eens bent. Dat is normaal bij jullie, in zoverre ik dat beoordelen kan. Dat alles bestaat in Rusland niet. Je hebt hier geen onafhankelijke rechter, geen partij waarbij je je zou kunnen aansluiten. Alle partijen die wij hebben, zijn partijen van het regime.’

Zou je de straat opgaan om tegen de coronamaatregelen te protesteren?
‘Nee, daarvoor niet. De mensen moeten een bepaalde isolatie accepteren, zodat de ziekte zich niet kan verspreiden. Ik denk dat die maatregelen juist zijn. Of ze zo ingrijpend moeten zijn, is natuurlijk een andere vraag.’

Pokrov

Russische strafkolonie Navalny: ‘Elke stap gecontroleerd’