Het vrije debat staat onder druk. Hoe zit het dan met de universiteit die een vrijplaats hoort te zijn voor de gedachten? Laten we alvast ons hart vasthouden dat het niet zo ver komt als in de Verenigde Staten. De bekende professor Jonathan Haidt heeft daar een opmerkelijk initiatief genomen met de oprichting van de ‘Heterodox Academy’. Die probeert op te komen tegen intimidatie van professoren, die belaagd worden omwille van het gebruik van hun academische vrijheid.

In hun nieuwjaarsbrief geeft de ‘Academy’ een opsomming die werkelijk ontstellend is. Zo zijn er gevallen van geweld die gebruikt werden om ‘ongewenste sprekers’ te verhinderen. Studenten zetten elkaar onder druk om bepaalde lezingen niet bij te wonen (inclusief ‘shout-downs’). Dat hangt al langer samen met de politieke correctheidcultuur. Het is langer bekend dat er zware incidenten plaatsvinden op Amerikaanse campussen, die wijzen op grote onverdraagzaamheid tegenover de diversiteit aan opvattingen.

Intimidatie

Zo werden sprekers geband van het spreekgestoelte aan universiteiten en elders omdat ze bepaalde feitelijke analyses brengen, vaak over minderheden, die in het verkeerde keelgat schieten. Een explosief voorbeeld betrof allerlei onderzoeken over verschillen inzake IQ en andere maatstaven tussen bevolkingsgroepen. Bekend is de annulering van een lezing door Nobelprijswinnaar James Watson in het Science Museum te Londen op 18 oktober 2007, nadat hij uitspraken had gedaan over intelligentieverschillen tussen rassen. Ook dat is geen recent fenomeen: The New York Times stelde in 1986 nog dat er veel te veel nadruk was op politieke correctheid. Maar het begint nu wel echt de spuigaten uit te lopen, vandaar het initiatief van professor Haidt.

Bij het detecteren van de intimidatietechnieken gebruiken ze de expertise van leden van Heterdox Academy, die opgegroeid zijn achter het IJzeren Gordijn. Dat was bijvoorbeeld het geval met docente Lindsay Shepherd die aan haar studenten een filmpje had laten zien, waar Jordan Peterson de positie verdedigde dat niemand wettelijk verplicht kan worden om ‘genderneutrale voornaamwoorden’ te gebruiken (xe in plaats van he/she en xir in plaats van him/her). Haar daaropvolgende ondervraging door de universiteit deed volgens de ervaringsdeskundigen denken aan de dystopische scenes in George Orwells meesterwerk en die schrijvers onder het Sovjet-systeem aan de lijve ondervonden.

Geen toeval

Dat net Jonathan Haidt de Heterodox Academy opgericht heeft, is uiteraard geen toeval. Hij werd bekend door zijn bestseller Righteous mind, waarin hij aan de slag gaat met de vraag: ‘Waarom worden goede mensen verdeeld door politiek en religie?’. In zijn onderzoek toont hij aan op welke morele grondslagen verschillen tussen progressieven en conservatieven berusten. Progressieven hechten relatief veel belang aan rechtvaardigheid en bescherming van de zwakken. Hun gevoel voor compassie met de zwakken is relatief sterker ontwikkeld dan dat van conservatieven.

Conservatieven hechten ook belang aan bescherming, eerlijke verdeling en vrijheid, maar in bijna gelijke mate ook aan loyaliteit, autoriteit en heiligheid. Ze kunnen het makkelijker verdragen dat mensen lijden en dat er offers gebracht moeten worden als het gaat om respect voor het gezag, loyaliteit en heiligheid. Dat kan uiteraard zomaar niet overgezet worden vanuit de Amerikaanse context naar onze. Het onderzoek heeft Haidt wel begrip doen krijgen voor conservatieven in die mate zelfs dat hij zichzelf niet meer beschouwt als ‘liberal’.

Vlaanderen

Als sociaal psycholoog wijst Jonathan Haidt op kritieke drempels, die voor dergelijke openheid als knipperlichten dienen. Zo stelt hij dat het altijd het geval is geweest in bepaalde faculteiten (sociologie, onderwijskunde, …), dat de verhouding progressieven een veelvoud was van conservatieven. Vandaag zijn er echter Amerikaanse universiteiten waar die verhouding van drie op één geëvolueerd is naar dertien op één.

Terwijl bij die eerste ratio de meerderheid nog steeds openstaat voor kritiek en tegenspraak, is dergelijke openheid zelden mogelijk bij de recentere extreme verhoudingen. Bij ons praten mensen minder snel uit de biecht maar dat er ook bij ons wel wat scheef loopt, is wel duidelijk. Recent was er zo onvrede over ‘de keuze van sprekers’ bij een lezingenreeks over transgenderisme aan de Universiteit Antwerpen.

Coronacrisis

Academici spreken sinds de coronacrisis ook meer het gevoel uit dat iedereen geacht wordt hetzelfde te denken of over bepaalde onderwerpen te zwijgen uit angst voor ‘controverse’. Als administratoren van universiteiten oproepen doen om een bepaalde stelling te delen, is het interessant om te zien of er ook medewerkers aan die universiteit daar publiekelijk tegenin durven gaan. In veel landen was er tijdens de coronacrisis een klimaat met chillingeffecten en zelfcensuur, waarbij ook mensen met ernstige en onderbouwde alternatieve visies zich ervan weerhouden zich uit te spreken. We moeten er ons voor inzetten dat dit geen permanente werkelijkheid wordt.

Met name moet het fenomeen van politieke correctheid als problematisch gezien worden als het tot gevolg heeft dat sommige dingen niet meer publiekelijk gezegd worden en dus verdrongen worden naar de private sfeer. Misschien dat academici bij ons, net zoals de Heterodox Academy, eens in kaart brengen over welke delen van hun onderzoek ze terughoudend zijn om ze publiekelijk te bespreken.

Laten we ook beseffen dat consensus niet tegen elke prijs bereikt moet worden. Ook kan best in kaart worden gebracht in welke mate taboes ervoor zorgen dat bepaalde problemen dreigen te worden verwaarloosd. Het is essentieel te vermijden dat het eenvoudig is om mensen, die reële zorgen in de maatschappij verwoorden, monddood te maken.

politieke corretheid

Het vrije debat en de universiteit