Egbert Lachaert trok eind vorige maand — na het lezen van het verslag van de voorlopig bewindvoerster — zijn handen af van Sihame El Kaouakibi. Hij besloot de procedure op te starten om het Vlaams Parlementslid uit de partij te laten zetten.

Tegelijkertijd verzocht hij haar vriendelijk doch met enige aandrang haar mandaat ter beschikking te stellen. El Kaouakibi koos even later voor de vlucht vooruit. Ze hield de eer aan zichzelf en stuurde haar partijkaart terug, maar wel met behoud van haar parlementaire zetel.

Bittere pil

Dat laatste is een bittere pil voor Open Vld, maar op zich niet uitzonderlijk. Het gebeurde al wel eerder dat parlementsleden braken met hun partij en verder zetelden als onafhankelijke. Er is het voorbeeld van Emir Kir (ex-PS, Kamer), maar ook dat van Hermes Sanctorum (Groen) en Hendrik Vuye en Veerle Wouters (ex-N-VA, Kamer). Bij de diensten van het Vlaams Parlement legt een medewerker uit hoe dit komt.

‘In het Vlaams Parlement word je verkozen voor een mandaat van vijf jaar. Het zuivere feit dat je daarna — om welke reden dan ook — in onmin raakt met je partij is geen reden om een einde te maken aan je mandaat. Dat speelt geen rol.’

Vervallen verklaren van mandaat

Zijn er situaties waardoor je toch je mandaat kan verliezen?
‘De enige mogelijkheid die bestaat is dat je van je mandaat vervallen verklaard wordt. Dat is zuiver theoretisch, maar strikt genomen kán het. Die vervallenverklaring is zelfs de enige mogelijkheid om iemands mandaat weg te nemen en kan enkel worden ingeroepen wanneer iemand niet meer aan de verkiesbaarheidsvoorwaarden voldoet.’

En welke zijn dat?
‘Om jezelf verkiesbaar te kunnen stellen moet je aan een aantal voorwaarden voldoen. Zo moet je een woonplaats hebben in het Vlaams of Brussels gewest om deel te kunnen nemen aan de verkiezingen voor het Vlaams Parlement. Iemand die dus tijdens het mandaat naar het buitenland verhuist en hier geen vaste woonplaats meer heeft, kan omwille van die reden zijn of haar mandaat vervallen verklaard zien worden.’

‘Een ander voorbeeld is wanneer een parlementslid veroordeeld wordt tot een zware straf waarbij ook de politieke rechten worden afgenomen. Het verliezen van de Belgische nationaliteit is eveneens een grond om en vervallenverklaring op te lopen.’

‘Het is belangrijk om mee te geven dat zo’n vervallenverklaring niet automatisch gebeurt. Het parlement moet officieel vaststellen dat een mandataris niet meer aan de voorwaarden voldoet. Dan pas kan als gevolg daarvan het mandaat van het betreffende parlementslid vervallen verklaard worden. Pas op dat moment komt dus ook de zetel vrij die dan conform de regels kan worden ingenomen door een opvolger. Die zetel komt dan toe aan de partij op wier lijst men verkozen werd. Meer bepaald gaat het dan over de eerste in aanmerking komende opvolger van de lijst uit de desbetreffende kieskring.’

Soort intrekken van geloofsbrieven

Hoe verloopt die procedure? Moet daar dan ook over gestemd worden?
‘De feiten moeten door de plenaire vergadering worden vastgesteld. In principe verloopt dit altijd via een stemming. Je kan het best vergelijken met de procedure voor het goedkeuren van de geloofsbrieven bij het begin van de legislatuur. Dat heeft tot doel na te gaan of alle verkozenen voldoen aan de verkiesbaarheidsvoorwaarden. Daarover wordt dan in de plenaire gestemd. Pas wanneer dat achter de rug is mogen de nieuwe verkozenen de eed afleggen.’

‘De vervallenverklaring is dan eigenlijk de procedure die gevolgd moet worden wanneer vastgesteld wordt dat iemand in de loop van de legislatuur niet meer voldoet aan de verkiesbaarheidsvoorwaarden. Een soort van terug intrekken van de geloofsbrieven, al is dat ook niet helemaal correct geformuleerd.’

Wie moet voor deze procedure het initiatief nemen? Is dat de parlementsvoorzitter of kan eender wie daarmee afkomen?
‘Dat is eigenlijk niet bepaald… Op een of andere manier moet het niet meer voldoen aan de verkiesbaarheidsvoorwaarden vastgesteld worden en dan moet iemand het initiatief nemen om dit op de agenda te zetten. Daar bestaat geen uitgeschreven procedure voor. Maar laat dit duidelijk zijn: dit is uitermate uitzonderlijk en bij mijn weten nog niet in de praktijk voorgekomen.’

Een partij kan dus enkel terug beschikken over een mandaat dat via haar lijst bekomen is door zo’n vervallenverklaring?
‘Juist. Dan komt die zetel terug vrij en kan die gaan naar de opvolger op de lijst. De betrokkene, die verkozen is, kan niet gedwongen worden om afstand te doen van zijn of haar parlementair mandaat. Het parlementslid is volledig meester van het mandaat.’

Geen precedenten

Er is misschien toch een precedent waarbij een mandaat terugkwam bij de partij. Kim Geybels (ex-N-VA) nam destijds ontslag en gaf haar Senaatszetel terug…
‘Dat ging toch over een uitzonderlijke gebeurtenis. Mevrouw Geybels had formeel gezien ontslag genomen. Alleen bleek de ontslagbrief onder grote druk te zijn ondertekend. Daardoor is er achteraf een hele betwisting ontstaan. Zij was juridisch niet verplicht om ontslag te nemen. Ze bleek feitelijk onder druk gezet door haar partij. Niet iedereen formuleert een verzoek tot inlevering van een mandaat even vriendelijk, maar dat kan dan wel naderhand problemen opleveren.’

‘Het voorbeeld uit de geschiedenis dat een vervallenverklaring het dichtst benadert is de verkiezing van August Borms in 1928. Die zat op dat moment in hechtenis en was beroofd van zijn politieke rechten. Om die reden heeft hij nooit zijn mandaat kunnen opnemen, maar ook daar is er geen afstand gedaan van een al opgenomen mandaat.’

Laatste garantie voor onafhankelijkheid van parlementsleden

De eindconclusie is dat een parlementslid, eens verkozen en de eed afgelegd, op geen enkele manier door een partij kan gedwongen worden het mandaat terug te geven. Dat dit een bittere pil is om te slikken, is begrijpelijk. Uiteindelijk worden mensen verkozen dankzij een — soms duur bevochten — plaats op de lijst. Een partij investeert zwaar in de eigen verkozenen. Niet enkel financieel, maar ook door bepaalde mensen geen verkiesbare plaats te gunnen ten voordele van anderen.

Een partijvoorzitter kan in voorkomend geval niet meer doen dan verzoeken het mandaat terug ter beschikking te stellen. Dat de betrokkene op die vraag ingaat is eerder uitzondering dan regel. Die situatie, waarin een parlementslid volledig kan beschikken over het eigen mandaat, is verdedigbaar. Het is een garantie voor de onafhankelijkheid van parlementsleden. Zij kunnen niet gedwongen worden hun mandaat in te leveren, ongeacht of die dwang komt van lobbygroepen of partijcenakels. Dat partijvoorzitters in voorkomend geval met een wrang gevoel achterblijven, is een kleine prijs voor misschien wel het laatste restje parlementaire onafhankelijkheid in een door de particratie beheerst politiek bestel.

politieke rechten

Kunnen parlementsleden hun zetel verliezen?