De afgelopen weken kon u in de media vernemen dat het Nederlandse postbedrijf PostNL geen goede werkgever is. Bij ons was dat al langer bekend, maar de overheid heeft tot nu toe geen betere behandeling afgedwongen. Sterker, dagblad De Telegraaf deed de sluiting van het depot in België af als een opzetje. Nederland heeft de postmarkt vrijgegeven, in andere Europese landen hield de overheid een vinger in de pap. Twee grote Europese postbedrijven zouden met overheidssteun samenspannen tegen het kleinere, zelfstandig PostNL.

Erg consequent bleek het dagblad niet. Een halve week later werd een bericht geplaatst dat het personeelsvriendelijke karakter van PostNL bevestigde. Post kan bezorgd worden door postbodes of door postbestellers. Postbodes hebben recht op tien minuten betaalde koffiepauze, postbestellers niet, ook niet als ze dezelfde wijken lopen. De ondernemingsraad was naar de rechter gestapt, maar kreeg geen gelijk. Een dag eerder was Joppe Nuyts, de verslaggever van Het Laatste Nieuws die undercover werkte als pakketbezorger bij PostNL, te gast in het programma Bureau Buitenland op NPO Radio 1. Mensonterende omstandigheden. Hoe heeft het zover kunnen komen?

Privatisering en verzelfstandiging

Vanaf de jaren tachtig werden overheidsdiensten zoveel mogelijk verzelfstandigd en geprivatiseerd. Zo ook de PTT (Post, Telefoon, Telegram). De betalingsdiensten werden In 1986 geprivatiseerd als de Postbank. In 1991 werd die onderdeel van de ING Groep. In 2009 werd de Postbank opgeheven. De rekeninghouders kregen een ING-rekening.

In 1989 werd de PTT verzelfstandigd als Koninklijke PTT Nederland NV (KPN) heten. In 1998 werd het opgesplitst in twee afzonderlijke bedrijven. De telecomtak ging verder als KPN. Het postbedrijf zou tot 2011 enkele keren van naam veranderen. Voor de overzichtelijkheid wordt hier de naam PTT aangehouden.

Nutsbedrijf

De vraag óf post geprivatiseerd moest worden werd niet gesteld. De Amerikaanse posterijen zijn van oudsher een federale instantie. De overheid vreesde dat bedrijven enkel post wilden opereren in de dichtbevolkte (winstgevende) grote steden, terwijl de enkele pionier in het binnenlanden ook recht had op bestelling.

Halverwege de jaren negentig vond het internet zijn weg naar het brede publiek. Kort na de millenniumwisseling werd het hebben van een e-mailadres even vanzelfsprekend als een telefoonnummer. Privatisering van de post was vanaf dat moment even zinvol was als het privatiseren van postduivenfokkers na de introductie van de telefoon.

Waren postbodes louter werknemers? Wie dag in dag uit door een wijk loopt, merkt onbewust op wanneer de gordijnen van een alleenstaande oudere langer dan normaal dicht blijven. Nutsbedrijven waren niet enkel voor winstmaximalisatie, ze fungeerden ook als sociaal bindmiddel. Daarvoor is op de balans van een commerciële onderneming geen plaats. Op zakelijke dienstverlening gerichte koeriersdiensten naast het overheidspostbedrijven, was dat niet voldoende marktwerking geweest?

Geen gelijk speelveld

Binnen Nederland werd concurrentie op de postmarkt al vroeg toegestaan. In 1999 werd het bedrijf Sandd (Sort and Deliver) opgericht. Dit werd uiteindelijk de grootste binnenlandse concurrent worden.

Bij een vrije markt horen voor iedereen geldende regels, en een marktmeester die daarop toeziet. Hier schoot de regering tekort. De PTT was verplicht zes dagen per week te bezorgen en om sociale lasten af te dragen, de concurrentie niet. Andere bedrijven konden dus post opsparen om twee dagen in de week te bezorgen en hun personeel stukloon betalen. Daardoor konden die tegen lagere tarieven hun diensten aanbieden.

In 2009 deed de regering Balkenende IV (christendemocratische CDA, sociaaldemocratische PvdA en orthodox-protestantse en overwegende linkse ChristenUnie) daar een schepje bovenop. Per april werd de Nederlandse postmarkt volledig vrijgegeven. Van de EU hoefde dit pas per januari 2011. Buitenlandse bedrijven konden de Nederlandse postmarkt op. Andere landen wachtten tot 2011 – PTT kon niet elders marktaandeel terugwinnen.

Versobering werkomstandigheden

De enige manier om rendabel bij concurrentie in een krimpende markt: versobering van de werkomstandigheden. Het begon met de introductie van de postbezorgers. Mensen die wel post bezorgden, maar hun wijken niet zelf sorteerden. Dit werd gedaan door postbodes en door afzonderlijke sorteerders. Postbezorgers konden formeel hooguit 15 uur per week in dienst. Postbodes konden wel voltijds werken, maar het was niet de bedoeling nog nieuwe aan te nemen.

Voor de introductie van de postbezorgers was al nagegaan hoe lang een postbode gemiddeld over een wijk deed, zowel om voor te bereiden als om te bezorgen. Op drukke dagen liep je dan deels onbetaald, in de postluwe zomermaanden verdiende je meer dan je daadwerkelijk liep. Postbestellers verdienden per uur meer dan postbezorgers. Dus kon beter langer over het lopen gedaan worden dan over het voorbereiden. Wat leidde tot zoveel mogelijk besparingen op de voorbereidingstijd.

Een praktijkvoorbeeld. Wanneer ook reclame werd bezorgd, kostte dat extra tijd. De duurdere postbodes werd verboden de reclame toe te voegen aan de bundels (adressen met reclamesticker waren bekend). De bestellers konden beter tijdens het lopen extra tijd kwijt zijn. Voor een postbode die de wijk zelf liep zou het geen verschil moeten maken. Maar nee, ook de postbodes moesten de reclame achter de hand meenemen.

De werkzaamheden werden steeds meer gestandaardiseerd. Alles om iedere minuut uit te sparen. In de praktijk liepen bezorgers deels onbetaald, omdat de post onmogelijk bezorgd kon worden in de tijd die ervoor stond.

Kwaliteitsverlies

Een praktijkvoorbeeld. Twee straten kruisen elkaar. De brievenbus van het laatste huis voor de hoek staat niet in straat A, maar net om de hoek. Wie zijn eigen wijk voorbereidde, deed de post voor dat adres in de bundel voor straat B. Kleinigheid, maar iedere bezorger weet dat die kleinigheidjes het lopen makkelijker maken.

Inmiddels zijn voorbereiding en bezorging volledig gescheiden. Alle post wordt voorbereid in centrales. De post wordt in de plaatsen naar garageboxen gereden. Daar halen de bezorgers het op. De sorteerder kent de wijk enkel van een stencil, niet uit eigen ervaring.

De toegewijde postbodes die uit beroepstrots post op de juiste bestemming wilden krijgen, zijn weggepest of zitten hun tijd uit tot aan het pensioen. Koffie op het werk? Alleen als de bezorgers zelf een Senseo in de garagebox plaatsen.

PostNL

Mei 2011 veranderde de naam in PostNL. Met de nieuwe naam verdween alle schijn van maatschappelijke betrokkenheid en van betrokkenheid met de medewerkers. De postkantoren waren al gesloten en vervangen door postpunten in winkels. De prijs verdween van de postzegels. Die kregen een één voor een standaardbrief en een twee voor een zwaarder poststuk. Iedereen voelde aankomen dat het bedrijf voortaan telkens de tarieven kon verhogen, zonder dat dit direct zichtbaar werd. Alsof men het economische begrip prijselasticiteit (tarieven kunnen tot een bepaald punt worden verhoogd – daarna haken klanten af of zoeken ze goedkopere alternatieven) niet bestond.

Intussen begon de lobby om minder bezorgdagen. In 2014 verdween de maandag. Daarmee liep de werkweek voortaan van dinsdag tot zaterdag. Zo verdween definitief de functie van zaterdagpostbode. En daarmee de scholieren en studenten die met Kerstmis en in de vakanties bij konden springen. De brievenbussen werden eerder geleegd. Het aantal brievenbussen werd verminderd. Bij de Britse Royal Mail bestaat nog een team dat poststukken met onvolledige adressen toch nog bezorgd wil krijgen. Bij PostNL gaat ieder twijfelgeval retour.

CEO Herna Verhagen wekte nooit de indruk dat klanttevredenheid of het welzijn van bezorgers haar kon schelen. Alles draaide om aandeelhouderswaarde. Maar ze is rolmodel voor vrouwen in leidinggevende posities en een ‘goed netwerker’.

Sandd

Sandd bezorgde al die tijd enkel post van bedrijven, geen personenpost. In 2017 kwam het bedrijf met een eigen kerstzegel. De opmaat naar meer: het wilde met PostNL concurreren op de personenpost, inclusief vijf dagen in de week bezorgen.

Vrije markt bestaat enkel als uit minimaal twee bedrijven kan worden gekozen. Voor het eerst konden individuele burgers dat ook. En individuen en kleine ondernemers stapten over. Enkel omdat Sandd goedkoper was of omdat PostNL geen gunfactor meer had? PostNL verhoogde namelijk jaarlijks de tarieven, terwijl het steeds minder service bood.

De bevoegde staatssecretaris – Mona Keijzer van het CDA – werkte niet mee. In plaats daarvan verplichtte ze Sandd de bezorgers in vaste dienst te nemen en sociale lasten af te dragen. Wat een goed idee was geweest, als dit al vanaf 1999 had gemoeten.

Begin 2019 werd aangekondigd dat PostNL Sandd zou overnemen. ‘Consolidatie van de postmarkt’. De staatsecretaris ging akkoord, met het oog op ‘de belangen van de werknemers in de postsector’. Had zij de tien jaar daarvoor ook maar één keer een postbezorger gesproken, dan had ze geweten hoe PostNL omging met de medewerkers. De Autoriteit Consument & Markt (ACM) gaf geen toestemming voor de fusie. Een monopolie voor PostNL zou ondernemers op kosten jagen. De staatsecretaris liet de fusie toch doorgaan. Elsevier Weekblad reconstrueerde de gang van zaken. Conclusie: de AFM had gelijk.

Overheid of markt?

Het voordeel van een nutsbedrijf: een minimumdienstverlening voor zoveel mogelijk mensen. Het voordeel van marktwerking: keuzevrijheid voor de consument. Het besluit van Keijzer om de fusie goed te keuren combineerde het slechtste van beide: een particulier bedrijf met monopolie. Geen enkele drijfveer voor tariefsverlaging of serviceverbetering. Klanten kunnen immers niet overstappen. Is dat de befaamde ‘sociale markteconomie’ waar christendemocraten mee dwepen? Afgelopen maart zullen weinig (ex-)postbodes CDA hebben gestemd.

Sandd bood consumenten enkele jaren de mogelijkheid van een alternatief. Als de markt daarvoor te klein is geworden, was de post beter weer een door de overheid beheerd nutsbedrijf geworden. Dat had werknemers zekerheid geboden. Tegelijk hoefde dan niet meer gevreesd te worden voor vijandelijke overname van infrastructuur.

postbodes

PostNL en slechtst mogelijke combinatie: particulier bedrijf met monopolie