Kiezers die zich niet gehoord voelen en bij voorbaat worden uitgesloten, een regering waar niemand op heeft gestemd… Het zijn belangrijke elementen van ons huidige politieke stelsel en ongetwijfeld de belangrijkste ingrediënten voor het steeds verder dalende vertrouwen in de democratie. Het bindende referendum of pré-verkiezingscoalities, zoals in Zweden en Italië, zijn mogelijke opties om de democratie beter te laten functioneren. Hoe werken die opties precies?

Het referendum in België

Om te beginnen is het belangrijk te weten dat een referendum verschillende vormen kent. In sommige landen is het bindend, in anderen is het raadgevend maar wordt de uitslag in de praktijk als bindend aanvaard. In sommige landen, zoals België, is het organiseren van een referendum bij wet verboden. Het enige en laatste referendum dat op Belgische grond heeft plaatsgevonden dateert van 1950. In dat jaar hield men een referendum over de vraag of Leopold III mocht terugkeren als koning. Uit de uitslag bleek dat men in Vlaanderen massaal voor een terugkeer van Leopold III als koning had gestemd, 73% bleek voorstander.

In overwegend Franstalige gebieden was het enthousiasme over een mogelijke terugkeer van de koning een stuk kleiner. In Brussel stemde slechts 48% voor en in Wallonië zelfs maar 42%. Dit alles bracht de nationale score op 57%. Leopold III zou terugkeren als koning. Achteraf gezien bleek dit het begin van het einde voor de unitaire staat België. De Franstaligen waren electoraal in de minderheid en voelden de macht steeds verder uit hun handen glijden. Er volgden stakingen en betogingen waarbij zelfs enkele dodelijke slachtoffers vielen. Dit alles leidde ertoe dat Leopold een maand naar zijn aantreden alsnog de handdoek in de ring gooide en aftrad als koning.

De voordelen van het referendum

Dit alles bleek de doodsteek voor het referendum. Een referendum zou normaal gezien de mening van de bevolking moeten peilen waarna de politiek zich neer zou leggen bij dit oordeel. Maar de kloof die was ontstaan tussen Vlaanderen en Wallonië bleek zo groot dat een referendum niet langer als een goede oplossing werd gezien. Nochtans wordt het referendum in tal van landen gezien als de meest democratische manier om besluitvorming tot stand te brengen. Zo is in Denemarken een referendum of een 5/6-meerderheid nodig om soevereiniteit af te staan. In Zwitserland wordt het referendum op zeer regelmatige basis toegepast, vaak zijn er ieder jaar meerdere referenda.

Het referendum heeft een aantal belangrijke voordelen. Het eerste en meest voor de hand liggende voordeel is uiteraard dat het volk uiteindelijk het laatste woord heeft. Als men gaat stemmen tijdens de parlementsverkiezingen moet men altijd op zoek naar een compromis. Men kan bijvoorbeeld tegelijkertijd voorstander zijn van een liberale politiek op vlak van belastingen en medisch-ethische vraagstukken en tegenstander van een grote almachtige EU met Green deals en gemeenschappelijke schulden. Dan maakt men in het stemhokje automatisch een compromis, er zal een keuze gemaakt moeten worden waar je zelf niet honderd procent achterstaat.

Zwitserland

In dat geval zou een referendum over bepaalde onderwerpen een bijzonder goede oplossing zijn. Hierdoor kan iedereen zijn mening over een bepaald onderwerp geven zonder zijn standpunt over een ander onderwerp te moeten verwaarlozen. Daarnaast zullen politici eerder het voorzichtigheidsprincipe toepassen in plaats van bepaalde voorstellen er snel doorheen drukken. Dit zou in het algemeen tot betere voorstellen moeten leiden waar de meerderheid van de bevolking het mee eens is. Als laatste valt op hoe bijzonder belangrijk de Zwitsers hun referendum vinden, zelfs degene die niet gaan stemmen (er is geen opkomstplicht) zijn erg tevreden met het stelsel. Het is dan ook opgenomen in de Zwitserse grondwet.

Contradictio in terminis

Het belangrijkste tegenargument is dat het volk te onwetend is om over belangrijke onderwerpen te oordelen. Mensen zouden de tijd niet nemen om tot een weloverwogen beslissing te komen, het zou niet leiden tot betere maar juist slechtere besluitvorming. Dit is twijfelachtige argumentatie omdat we in de praktijk zien dat de directe democratie in Zwitserland zeker niet leidt tot een slechtere besluitvorming dan in landen waar er nooit referenda worden gehouden, zoals hier in België.

In Zwitserland valt ook op dat extreme voorstellen het überhaupt nooit halen, niets wijst er dan ook op dat het referendum tot radicale of slechte besluitvorming zou leiden. Daarnaast is een argument tegen het referendum en tegen directe democratie per definitie ook een argument tegen de democratie als geheel. Want als het volk te dom zou zijn om over belangrijke onderwerpen te oordelen, waarom zou het volk dit dan wel kunnen tijdens de parlementsverkiezingen waar men over honderden onderwerpen tegelijkertijd moet stemmen? Natuurlijk is het mogelijk om tegen het referendum te zijn, maar het idee dat de democratie beschermd moet worden tegen het referendum is een contradictio in terminis.

De pré-verkiezingscoalitie

Een andere veelgehoorde kritiek gaat over de eindeloze coalitievormingen na de verkiezingen. De federale regering spande uiteraard de kroon met een 494 dagen durende regeringsvorming. Maar ook de vorming van de Vlaamse regering nam 129 dagen in beslag. Pas na vier maanden lukte het om een regering te vormen. Dat dit ook anders kan laten verschillende pré-verkiezingscoalities zien. Zo lukte het zowel de Zweden als de Italianen om ongeveer een maand na de verkiezingen de nieuwe regering te presenteren.

In beide landen maakte men gebruik van een systeem van blokvorming voor de verkiezingen, de partijen op het stembiljet behoorden ofwel tot het rechtse blok of tot het linkse blok. Beide blokken hadden ook een logische premierskandidaat (de leider van de grootste partij) en de vorming van een regering kende geen grote struikelblokken meer, omdat de verschillen tussen de partijen vrij klein waren. Naast het voordeel van de snelle regeringsvorming heeft deze aanpak ook als voordeel dat de kiezer weet met welke andere partijen zijn partij wil gaan regeren. Eigenlijk weet men zodra de verkiezingsuitslag bekend is welk blok gaat regeren en wie er premier wordt. Dit verhoogt de transparantie van het democratische stelsel aanzienlijk.

Dat de democratie aan verbetering toe is, daar zijn vriend en vijand het wel over eens. Maar over de mogelijke methodes verschillen de meningen. Een korte blik op twee relevante opties, directe democratie via het referendum en de pré-verkiezingscoalitie laten zien dat beide mogelijkheden een aantal belangrijke voordelen hebben en het overwegen zeker waard kunnen zijn.

pré-verkiezingscoalitie

Het referendum en de pré-verkiezingscoalitie, de heilige graal van de democratie?