De door het Ecolo partijbureau opgelegde paringsdans tussen Zakia Khattabi en het Grondwettelijk Hof gaat verder.

Politiek kapitaal

Je moet het hen nageven: standvastig zijn ze wel, die ecologisten aan de overzijde van de taalgrens. Vele auteurs en commentatoren meenden dat de Belgische senaat in januari de kandidatuur van Zakia Khattabi een dodelijke mokerslag had toegediend. Het partijbureau van Ecolo was duidelijk een andere mening toegedaan.

Dat Khattabi’s kandidatuur de facto reeds tweemaal werd weggestemd door verschillende — voornamelijk Vlaamse — partijen lijkt voor de groene partijtop niets meer te zijn dan een toegeworpen handschoen; een uitdaging om haar nogmaals voor te dragen. En zo gezegd, zo gedaan.

Rechts front

Een rechts front bestaande uit N-VA, Vlaams Belang en dissidente leden van (hoogstwaarschijnlijk) de liberale partijen woog Khattabi als kandidaat-rechter en bevond haar te licht. Kritiek uit linkse hoek dat de bezwaren tegen de oud-voorzitster van Ecolo gegrond waren in een diepgeworteld racisme en/of seksisme, werd door de senatoren in kwestie weggewuifd. Dat de weigerachtige houding van de senaat niets meer was dan een stuiptrekking van ‘wit’ patriarchaat sloeg inderdaad nergens op, zo getuige onder meer de succesvolle benoeming van de socialistische Yasmine Kherbache in ’s lands hoogste hof.

Toch lijkt Ecolo haar politieke kapitaal koste wat kost te willen inzetten in deze benoemingsstrijd. Met het emeritaat van de groene Jean-Paul Snappe werden de ecologisten, conform een soort van ‘gentlemen’s agreement’ tussen de traditionele partijen, de kans gegeven ‘hun’ plekje in het Grondwettelijk Hof naar eigen goeddunken in te vullen.

Dat Ecolo deze kans verkeerd begreep als zijnde een vrijgeleide voor provocatie, hebben de Belgische politieke partijen dan ook in de eerste plaats aan zichzelf te danken. De klassieke partijen verkozen de zekerheid van één zitje dat hen quasi automatische toekwam boven de integriteit van het volledige Hof. Een kennelijk onredelijke voordracht van een partij die een steeds radicaler links-ecologistisch gedachtegoed promoot was dan ook een kwestie van ‘when’ en niet van ‘if’.

Gezond verstand

Er werd al voldoende geschreven en gezegd over de redenen waarom Zakia Khattabi ongeschikt is voor het Hof. Tijd om de bladzijde van het klagen om te slaan en aan te geven hoe de rol van het parlement — en dus de politieke partijen — in de benoemingsprocedure kan worden verzoend met een onpartijdig en deskundig Grondwettelijk Hof.

Broodnodig zijn enerzijds een aanpassing van de huidige wetgeving en anderzijds een herwaardering van het gezond boerenverstand dat de Vlaming zo kenmerkt. Voorts moet er een onderscheid gemaakt worden tussen twee vraagstukken: wie aanspraak kan maken op de blauwe toga, en na welke procedure men ze uiteindelijk mag aantrekken.

Democratische controle

Via de eerste vraag komen we naadloos bij de eerder goedkope kritiek dat ‘politieke benoemingen’ uit den boze zouden zijn. Dit is te kort door de bocht, al is de idee die erachter schuilt een goede start. Zo is de eis dat de helft van de rechters in het Hof in een eerder leven parlementslid waren teneinde een zekere democratische controle te garanderen een slecht uitgangspunt.

Dat benoemingen geschieden door het Belgische parlement is enkel toe te juichen. Weinigen die lamenteren dat politici hierdoor het laatste woord krijgen over de installatie van ‘onafhankelijke’ en ‘onpartijdige’ rechters zouden zich immers kunnen vinden in het alternatief, namelijk een gezichtsloze commissie van bureaucraten.

Dat een benoeming zo per definitie politiek getint wordt betekent echter niet dat het politici zijn die benoemd dienen te worden. Met ander woorden: het is niet omdat parlementsleden met een bepaalde politieke kleur uiteindelijk beslissen over de installatie dat zij uit hun eigen midden moeten rekruteren. De democratische controle op de rechterlijke macht gebeurt door de selectie van de rechters, niet door de controleurs het Hof binnen te loodsen.

Geen jurist, geen rechter?

Daarmee wordt niet gezegd dat een oud-parlementslid per se uitgesloten dient te zijn van het rechterlijke ambt. Wel dat de incestueuze ‘family first’ benadering beter achterwege wordt gelaten.

Een gelijkaardig probleem bestaat trouwens ook aan de kant van de beroepsrechters: het ambt van beroepsrechter wordt voorbehouden aan rechters in andere hoven en professoren in het recht. Niets zou doorwinterde advocaten in het grondwettelijk recht, bestuursrecht of de mensenrechten in de weg moeten staan hun kandidatuur in te dienen. Bijzonder competente rechtspraktizijnen worden zo de toegang tot het Hof ontzegd. ‘Vrijheid, blijheid’ als motto, toch wat de selectiecriteria betreft.

Deze laatste vaststelling leidt ons tot een veelvuldig gepapegaaide kritiek, namelijk dat mevrouw Khattabi niet over een rechtendiploma beschikt. Dit zou volgens de Ecolo/Groen-fractie geen hindernis mogen vormen voor de benoeming. Dit is incorrect, en wel om verschillende redenen.

‘A’ en ‘B’-rechters

Ten eerste is het grondwettelijk contentieux, daaronder begrepen het mensenrechtencontentieux, niet enkel zeer gevoelige materie, maar ook bijzonder complex. Constitutioneel recht is het speelveld van de rechtspraak en de rechtsleer. Geen duidelijke wetgeving die algemeen geldende regels vastlegt, maar een amalgaam van rechtscolleges die inductief en op case by case-basis ruim geformuleerde constitutionele principes en mensenrechten vorm en inhoud proberen te geven.

Ten tweede is er het slecht bewaarde geheim dat rechters met een mager CV als jurist zelden een belangrijke input zullen hebben in de beraadslagingen. Grondwetspecialisten zullen de boventoon voeren, terwijl de rechters wiens voornaamste kwalificatie het bezitten van de juiste partijkaart is gedegradeerd worden tot de zijlijn. Zo dreigt een situatie van ‘A’ en ‘B’ rechters. De beroepsrechters nemen de beslissingen, het partijpolitiek personeel zit er bij en kijkt er naar. Een diploma als jurist, aangevuld met een zekere geloofwaardigheid en ervaring in de rechtspraktijk is essentieel voor het welslagen van de rechter in spe.

De Nederlandstalige voorzitter van het Grondwettelijk Hof signaleerde deze problematiek toen hij liet vallen dat ook oud-parlementariërs in het bezit moeten zijn van een masterdiploma rechten als kandidaat voor het Hof.

Procedurele waarborgen

Tot slot dient de hele benoemingsprocedure te worden herdacht. Minder achterkamertjespolitiek, meer transparantie en, vooral, een parlement dat haar verantwoordelijkheid als benoemer serieus neemt.

Openbare hoorzittingen waar de kandidaat-rechter op de rooster gelegd wordt in verband met zijn of haar juridische filosofie zouden een absoluut minimum moeten zijn voor een benoemingsprocedure die de burgers van dit land meer vertrouwen in de rechterlijke macht moet inboezemen. Wat denkt de rechter van het recht op vrije meningsuiting? Hoe vult hij de godsdienstvrijheid in? Hoe ziet de kandidaat-rechter de relatie tussen de natiestaat en internationale en supranationale organisaties, zoals de Verenigde Naties en de Europese Unie? En wat vindt de gegadigde van de wildgroei aan bureaucratie in de schoot van de uitvoerende macht?

Enkel consensusfiguren die tijdens dit nauwkeurig onderzoek voldoende bevredigende antwoorden geven, verdienen het om het Grondwettelijk Hof te versterken.

Aanvullend kan gepeild worden naar het professioneel verleden van de kandidaat — was hij of zij politiek actief, in loondienst van een NGO of multinational met een dubieus verleden, financieel verwikkeld met staten of ondernemingen met een twijfelachtige reputatie op vlak van mensenrechten etc. — en naar diens persoonlijkheid. Dit alles kan niet wettelijk geregeld worden. Het is onmogelijk parlementsleden te dwingen pertinente vragen te stellen. Enkel een collectieve bewustwording van onze parlementariërs dat zij het bestuur van dit land niet mogen afwentelen op de regering, rechterlijke macht of media kan dit bewerkstelligen.

procedurele waarborgen

Grondwettelijk Hof en Khattabi: een gearrangeerd huwelijk