Vandaag overleed Daniel arap Moi, voormalig autocratisch president van Kenia die in 2002, na 24 jaar, de macht afstond. Na bijna 40 jaar onafhankelijkheid werd Kenia zo een democratie — zij het eentje met stevige problemen. Moi werd nooit afgerekend op de misstanden van zijn regime. Of na zijn overlijden de balans opgemaakt zal worden, is nog maar zeer de vraag.

Van de school naar de macht

Geboren in 1924 in Kenia’s Riftvallei wordt de jonge Toroitich opgevoed door zijn alleenstaande moeder. Via familieconnecties komt hij terecht op missiescholen en neemt bij zijn doop de naam Daniel aan. Via lange-afstandsonderwijs behaalt Moi uiteindelijk zijn lesgeverscertificaat en wordt leraar.

In 1955, acht jaar voor de onafhankelijkheid, wordt Moi verkozen in de Britse koloniale Legislative Council, samen met andere bekende Keniaanse onafhankelijkheidsstrijders als Tom Mboya en Oginga Odinga. Samen met onder andere Jomo Kenyatta richten ze de Kenya Africa National Union (KANU) partij op, maar Moi splitst zich al snel af van Kenyatta’s KANU. Moi, die zelf Kalenjin is, vindt dat de partij te veel gedomineerd wordt door de belangen van de Luo- en Kikuyu-volkeren.

Het is hét issue dat de postkoloniale politiek van Kenia tot op vandaag beheerst: de etnische strijd tussen Luo, Kikuyu en Kalenjin. Moi vertegenwoordigt vooral die laatste groep, maar slaagt erin de kleinere volkeren van Kenia (er zijn er 43) aan zich te binden tegen de grotere.

Verzoening met Kenyatta’s KANU

In 1963 is het dan eindelijk zo ver: onafhankelijkheid. Acht jaar lang, van 1952 tot 1960, heerste de noodtoestand in Kenia. De Britten probeerden de zogenaamde Mau Mau-rebellie te onderdrukken met bloedig geweld. Naar schatting 90.000 Kenianen lieten het leven of werden gemarteld en verminkt, en 160.000 werden gevangen gehouden in concentratiekampen. Het dodental wordt geschat op 11.000 tot 25.000.

Moi en Kenyatta nemen deel aan de verkiezingen in 1963 voor de eerste onafhankelijke Keniaanse regering sinds de Britse overheersing. Moi slaagt er niet in om voldoende kandidaten te ronselen — Kenia werkt volgens het Britse ‘constituency’-systeem — en de meer bekende Kenyatta wordt de eerste president van de Keniaanse republiek. In 1964 coöpteert hij Moi, die toetreedt tot de regering als Minister van Binnenlandse Zaken. Het is een truc die hij zelf later ook zal toepassen, wanneer hij oppositieleider Raila Odinga coöpteert in 1997.

Autoritaire neigingen

Van zodra Moi wordt ingezworen als minister, begint hij autoritaire trekjes te vertonen. Zo stuurde hij het parlement naar huis — een prorogatie van een paar weken lijkt er klein bier tegen — en worden al te mondige journalisten aangeklaagd voor opruiing. In het politieke conflict tussen de Luo- en Kikuyu-volkeren (de twee grootste in Kenia) wordt de relatief neutrale Kalenjin Moi al snel vicepresident. Hij behoudt ook zijn post als Binnenlandminister, waardoor hij de controle in handen heeft over het veiligheidsapparaat. Hier bouwt Moi een machtsbasis op die hem nog decennialang aan de macht zal houden.

Wanneer Jomo Kenyatta in 1978 sterft, volgt vicepresident Moi hem op. Volgens de grondwet moet een speciale presidentsverkiezing gehouden worden. Moi slaagt er echter in de Kikuyu-leiders die tot dan Kenyatta hadden gesteund, aan zijn kant te houden. Met hun steun gaat de verkiezing niet door en wordt Moi tot president verklaard.

Footsteps-beleid

Nyayo. Het Kiswahili woord voor ‘voetstappen’ zal voor eeuwig en altijd verbonden blijven met het regime van Moi. Zijn belofte om nauwgezet het beleid van Jomo Kenyatta voort te zetten — in zijn voetsporen te treden dus i is de fundering van de alliantie tussen Kikuyu en Kalenjin die tot in 2002 zal standhouden.

Moi is een heel aanwezige leider. Eén van zijn eerste daden als president is het bezoeken van alle volkeren in Kenia, vooral dan in de landbouwgebieden. Moi introduceert bijvoorbeeld gratis melk in scholen. Laat de woorden ‘Nyayo milk’ maar eens vallen tegen een Keniaan, iedereen weet wat je bedoelt. Hij hervormt ook het schoolsysteem en is vrijgevig: verhalen doen de ronde over arme leerlingen voor wie hij het schoolgeld betaalt.

Moi is dus populair. Maar dat maakt hem niet minder autoritair dan zijn voorganger, Kenyatta, die alle oppositiepartijen in de ban deed en van Kenia een éénpartijstaat maakte. Bovendien moest Moi de loyauteit van zijn machtsbasis blijven afkopen, waardoor Kenia steeds corrupter werd.

Saba saba

In 1982, met een vertragende economische groei, beginnen de problemen echt. Een poging tot staatsgreep brengt Moi ertoe de hele luchtmacht te ontslaan. Hij weert Kikuyu en Luo uit belangrijke posities, en koopt zich de loyauteit van het leger. Oppositieleiders als Oginga Odinga worden onder huisarrest geplaatst.

Nyayo. Voetstappen. Het woord krijgt in de jaren tachtig en negentig een bittere nasmaak. In Nyayo House, een overheidsgebouw in Nairobi, worden activisten en politieke opponenten van Moi gemarteld en ondervraagd (pdf). Kenianen hoorden wel geruchten over wat er plaatsvond in de kelders van het gebouw, maar pas in 2003, met de emotionele getuigenis van Shem Ogola, drong de omvang van dergelijke praktijken door tot het publieke bewustzijn.

Eind jaren tachtig neemt de onrust in Kenia toe, en meer en meer klinkt de vraag om het toelaten van meer dan één politieke partij en competitieve verkiezingen. Met het einde van de Koude Oorlog verliest Moi — die zich presenteerde als anticommunist — ook steun uit het Westen. Er worden rapporten gepubliceerd over de ontsporende corruptie (Kenya: Taking Liberties. Africa Watch 1991).

Op 7 juli 1990 gaat een verboden meeting van zo’n 6000 pro-democratiebetogers door in Nairobi. Als de politie de betogers uiteen drijft, breken er rellen uit die zich snel verspreiden naar de arme wijken van de stad. De rellen duren vier dagen en er vallen zeker twintig dodelijke slachtoffers te betreuren. Meer dan duizend Kenianen worden opgesloten en er vallen talloze gewonden. Aanwezigheid op Saba Saba (Kiswahili voor 7/7 of 7 juli) is nog steeds een badge of honour voor hedendaagse activisten en opposanten.

Het langzame ondergaan

De strijd voor democratie in de jaren negentig loopt moeizaam. Moi laat er zich later op voorstaan dat hij zijn partijleden heeft overtuigd om een meerpartijenstelsel toe te laten. In hoeverre hij daar zelf oprecht voorstander van was, valt te betwijfelen. Maar zonder internationale steun en onder groeiende interne druk laat Moi in 1991 eindelijk terug andere politieke partijen toe. In 1992 worden de eerste vrije — zij het gepaard met veel geweld en intimidatie — presidentsverkiezingen georganiseerd. Moi wint uiteindelijk met 34% van de stemmen, omdat de oppositie zich niet kon/wilde verenigen.

In 1997 wint Moi nog eens de verkiezingen, onder vergelijkbare omstandigheden. Eén van de belangrijkste oppositieleden, Raila Odinga (die ooit nog in Nyayo House gefolterd werd) wordt na de verkiezingen door Moi gecoöpteerd. De presidentiële ambities van Odinga hadden daar mogelijk iets mee te maken.

Moi besluit zich geen kandidaat meer te stellen voor de verkiezingen van 2002. Als zijn politieke opvolger kiest Moi verrassend voor de jonge Uhuru Kenyatta (zoon van), tot woede van KANU-leden als Raila Odinga, die de partij verlaten. De partij loopt leeg, en de oppositie slaagt er eindelijk in zich te verenigen. De oppositie-alliantie wint de verkiezingen overtuigend. Voor Kenia begint een nieuw tijdperk.

De balans opmaken

Moi wordt toegelaten zich terug te trekken uit het publieke leven. Hij zal zich nooit hoeven te verantwoorden voor een rechtbank. In zijn huis in Nairobi neemt hij de mantel op zich van éminence grise.

Wat is de balans van Moi’s leven? In Kenia wordt hij herinnerd om zijn goede daden zoals de onderwijshervorming en de Nyayo milk, maar net zo goed omwille van zijn corruptie en Nyayo House. Er wordt, vooral onder jongeren, ook naar de Moi times gekeken als een baken van stabiliteit, in een Kenia dat worstelt met endemische corruptie en politieke chaos. Dat die stabiliteit relatief was, en de corruptie niet minder, wordt met de liefdevolle mantel van de geschiedenis bedekt. In elk geval was Moi een complex man, die leefde in complexe tijden en een complex land bestuurde. Misschien wordt met zijn overlijden eindelijk de deur geopend naar een open, kritische beschouwing over zijn nalatenschap.

prorogatie

Kenia: het einde van een autocraat