Een nieuw boek over collaboratie en verzet in Groot-Poperingen, dat we hier eerstdaags op Doorbraak recenseren, werpt een nieuw licht op de vergeefse pogingen van Charles d’Udekem d’Acoz, grootvader van koningin Mathilde, om tijdens de bezetting burgemeester van het West-Vlaamse Proven te kunnen blijven.

Oeroude Belgische adel?

Al verscheidene generaties levert de Franstalige familie d’Udekem d’Acoz de burgemeester van het West-Vlaamse dorp Proven en, sinds de fusie van 1977, van het stadje Poperinge. Naar aanleiding van het huwelijk van Mathilde-met-die-naam, werd in de media hoog opgegeven over ‘oeroude Belgische adel’.

Mogen we dat even relativeren? De krant Le Soir van 30 november 1999 liet de stamboom teruggaan tot 1468, zonder te vermelden dat het over een sinds lang uitgestorven familie met dezelfde naam ging. De erfelijke baronnentitel kreeg de huidige familie d’Udekem (toen nog zonder d’Acoz) in 1816 van Willem I, koning der Verenigde Nederlanden. Op 12 augustus 2000, na het huwelijk van Mathilde met prins Filip, werden ze door koning Albert II gepromoveerd tot graaf.

Het toevoegsel ‘d’Acoz’, dat de adellijke status van de familie moest opwaarderen, is verre van oorspronkelijk. Acoz is een Waals kasteeldorp op de grens van de provincies Henegouwen en Namen. Het kasteel erfden de d’Udekems van een kinderloze achterneef, Jean-Michel de Marotte. Sinds 2001 is het eigendom van Tony Cammaert, antiquair op de Grote Zavel in Brussel, die er zijn Japanse kunst in onderbracht.

Heer en meester over zijn dorp

In 1886 vraagt en krijgt Jacques d’Udekem (1828-1900) van Leopold II toestemming om zijn naam uit te breiden tot ‘d’Udekem d’Acoz’. Zo komen we bij zijn kleinzoon, baron Charles Jean Marie Ghislain d’Udekem d’Acoz (1885-1968), grootvader van koningin Mathilde. In 1939 wordt die burgemeester van het West-Vlaamse dorp Proven, nu een deelgemeente van Poperinge. Hij is heer en meester over zijn dorp, waarvan hij burgemeester wordt zonder verkiezingen, omdat er geen andere lijst is ingediend. Samen met enkele politieke vrienden bestuurt hij Proven naar goeddunken.

Maar dan komt de oorlog, die start met de Duitse inval van 10 mei 1940. Vele burgemeesters nemen de benen, zoals trouwens de voltallige regering, maar niet de koning. Ze vluchten naar het buitenland, alhoewel ze weten dat dit ‘ambtsverlating’ is, een misdrijf. Een Belgische wet uit 1935 verplicht immers de burgemeesters en schepenen om in geval van oorlogsdreiging op hun post te blijven.

Tussenoplossing

Burgemeester d’Udekem d’Acoz denkt moeders slimste te zijn. Hij opteert voor een onmogelijke ‘tussenoplossing’, niet vluchten, maar wel weg wezen, niet blijven, maar wel formeel beschikbaar zijn… Twee dagen na het begin van de oorlog krijgen de inwoners van Proven een brief van hun burgemeester in de bus, waarin ze ondermeer lezen: ‘Betrouw op mij. Ik blijf aan uw zijde! Hebben wij vertrouwen in de Goddelijke Voorzienigheid!’

Een week later, op 19 mei 1940, roept de baron bij hoogdringendheid de gemeenteraad samen. Daar vertelt hij dat zijn echtgenote op 16 mei weggevlucht is, dat ze daarbij gekwetst werd door een auto-ongeval of misschien wel een vliegtuigbom en dat ze ergens in Frankrijk in een hospitaal ligt — alleen weet hij niet waar. Hij zegt zelf ziek te zijn door dit bericht en door het uitbreken van de oorlog en vraagt de gemeenteraad om toelating de gemeente te verlaten. Hij wil zich niet te ver van Proven, in Frankrijk vestigen om er in volstrekte rust te herstellen en ter beschikking te blijven.

Hij mag zijn ambt niet terug opnemen.

Wat de gemeenteraad daarvan echt denkt, weten we niet. De leden doen twee dingen, die min of meer tegenstrijdig zijn — zoals ook het verhaal van d’Udekem d’Acoz: ze geven hem toestemming om in Frankrijk op zoek te gaan naar zijn vrouw, maar ze benoemen toch meteen een waarnemende burgemeester. Iets wat normaal niet nodig is als het om een korte reis gaat. Gelukkig voor hem vindt de baron zijn echtgenote zeer snel terug. Samen met zijn gezin verblijft hij in de buurt van Paris-Plage (Le Touquet). Hij keert echter niet terug naar Proven, ook niet wanneer België op 28 mei capituleert.

Op 8 juni krijgt de gemeente Proven een (standaard) brief van de provincie met het verzoek te melden wat de bestuurlijke toestand van de gemeente is. De waarnemende burgemeester laat weten dat iedereen op zijn post is gebleven, tot de veldwachter en de brandweer toe. Iedereen… behalve burgemeester d’Udekem d’Acoz. Daarop meldt de Bestendige Deputatie van West-Vlaanderen aan de procureur des Konings in Ieper dat de burgemeester op 20 mei zijn ambt heeft verlaten en op 12 juni nog altijd niet is teruggekeerd. Ook het ministerie van Binnenlandse Zaken wordt hierover ingelicht.

Veertig dagen later duikt d’Udekem d’Acoz weer op in Proven. Dat is op 30 juni 1940, tweeëndertig dagen na de capitulatie van het Belgische leger. Hij doet of er helemaal niets aan de hand is, maar de dienstdoende burgemeester brengt hem snel op andere gedachten. ’s Anderendaags staat d’Udekem al in Ieper bij de arrondissementscommissaris om tekst en uitleg te geven. Maar dat baat niet. Hij mag zijn ambt niet terug opnemen.

Schorsing wegens ambtsverlating

Nu beseft d’Udekem dat hij fout heeft gehandeld en zwaar in nesten zit. In een Franstalige brief aan de provinciegriffier in Brugge vraagt hij om diens ‘aide et protection’ en staaft hij zijn verhaal met een Frans doktersattest — voor hem, niet voor zijn vrouw. De baron blijkt de enige burgemeester uit het arrondissement Ieper te zijn die zijn post heeft verlaten. Hij wordt geconfronteerd met de wet van 1935:

‘Art. 4. Ieder bij artikel 1 bedoeld persoon die, in geval van mobilisatie van het leger, den hem toevertrouwden post verlaat, zonder bevel of zonder toelating van de overheid waarvan hij afhangt, wordt gestraft met één maand tot één jaar gevangenis, onverminderd de tuchtstraffen.’

De onderzoekscommissie van het ministerie van Binnenlandse Zaken aanvaardt gedeeltelijk het verweer van d’Udekem d’Acoz en beperkt zijn straf tot twee maanden schorsing wegens ambtsverlating. De baron schrijft opnieuw naar de provincie, deze keer in het Nederlands, en prijst zichzelf aan als een 100% Vlaming ‘van vader en van moeder, sedert verscheidene afstammen’. De West-Vlaamse gouverneur Michel Bulckaert laat hem echter weten dat het de Duitse autoriteiten zijn die zullen beslissen of hij zijn ambt weer mag opnemen na afloop van de schorsing door de Belgische overheid. Nu zit d’Udekem tussen twee stoelen: openlijk collaboreren wil hij niet, zijn ambt verliezen evenmin.

Welwillende interventie van de Duitse opperbevelhebber in België

De Feldkommandant in Kortrijk beslist dat de schorsing van de burgemeester wordt verlengd, maar nu voor onbepaalde tijd. Het enige wat de baron nog kan doen om dwars te liggen, is de schorsing stilzwijgend ondergaan, waardoor er geen nieuwe burgemeester kan worden benoemd. Welwillende interventies van gouverneur Bulckaert en zelfs van de Duitse opperbevelhebber in België, generaal Alexander von Falkenhausen, kunnen hem niet vermurwen. Hij blijft koppig zijn vroeger ambt opeisen. Tot Binnenlandse Zaken hem gewoon vervangt door een andere burgemeester, buiten de gemeenteraad. Daarmee is d’Udekem burgemeester af voor de rest van de oorlog.

Hij bleef zich echter vastklampen aan zijn functie van gemeenteraadslid. Dat leidt in 1941 tot een tweede schorsing. De ex-burgemeester heeft het grondig verkorven bij de Belgische overheid, wegens zijn ambtsverlating, en bij de Duitse, wegens zijn weerspannigheid. Allebei verwijten ze hem fout te hebben gehandeld. Nochtans had hij over de Duitse bezetter aan de gouverneur schriftelijk laten weten dat hij ‘nooit een enkel woord uitgesproken [had] tegen hen, noch een daad bedreven tegenstrijdig met de besluiten en bevelen door hen uitgevaardigd, en vastbesloten [was] in deze handelwijze voort te gaan.’

Met steun van de Witte Brigade

Hij kan geen kant meer op en houdt zich stil. Het einde van de oorlog lijkt de oplossing te brengen. Bij de bevrijding van Proven in september 1944 wordt de baron opnieuw als burgemeester geïnstalleerd door ‘het volk’, bijgestaan door verzetslui van de Witte Brigade. Onmiddellijk wordt door d’Udekem d’Acoz en onder zijn gezag ‘een plaatselijke politie’ opgericht, bestaande uit zes personen, allemaal leden van de Witte Brigade.

Dat is weer buiten de wet gerekend. Op 1 september 1945 wordt baron Charles d’Udekem d’Acoz bij besluit van de Regent, prins Karel, uit zijn burgemeestersambt ontzet, wegens administratieve onregelmatigheden.

Proven

‘Niet vluchten, maar wel weg wezen’