De federale verkiezingen van 9 juni zijn niet meer dan een ‘particratisch ceremonieel’. De kiezers, nochtans de natie waarvan volgens de grondwet alle machten uitgaan, mogen supporteren voor een politieke partij, maar zij hebben niets te zeggen, laat staan dat ze belangrijke beslissingen kunnen nemen. Het is een hard oordeel dat Wilfried Dewachter velt in de ‘open brief’ die hij schreef namens ‘de meer dan 8.000.000 kiesgerechtigden van dit land’ en verstuurde naar ‘kopstukken uit de Vlaamse pers’ en ‘enkele toppolitici’.

Dewachter, emeritus hoogleraar politieke sociologie en politologie aan de KU Leuven, deed dat omdat de Vivaldi-regering niet is ingegaan op zijn eerder schriftelijk verzoek om de federale verkiezingen door ‘minimale verbeteringen’ weer ‘een decent en democratisch verloop’ te geven.

Monddood

Dat is nodig omdat sinds de invoering van het algemeen enkelvoudig stemrecht (1919-1921) de politieke partijen het verkiezingsproces stelselmatig verzwakt, de kiezers monddood gemaakt en de democratie uitgeschakeld hebben, zegt Dewachter. Op grond van een halve eeuw wetenschappelijk onderzoek, registreert hij een twintigtal ‘manifeste gebreken’ in de vorm waarin en wijze waarop het federale parlement verkozen wordt. Ze gaan van het behoud van de opkomstplicht en de aparte opvolgerslijsten, over de afschaffing van de senaatsverkiezingen en het laten samenvallen van de Europese, federale en deelstatelijke verkiezingen, tot de verordening door de partijen uit het zuiden des lands welke partijen uit het noorden mogen deelnemen aan de regeringsvorming.

De ‘open brief’ is te lang en de gebreken zijn te talrijk om er hier volledig over te berichten. We halen er twee van de belangrijkste mankementen uit.

Voorafgaande verdeling

De uitslag van de Kamerverkiezingen wordt niet op de dag van de verkiezingen bepaald, maar ten dele al lang voordien. Artikel 63 van de grondwet schrijft immers voor dat de zetels om de tien jaar toegewezen worden aan de elf provinciale kieskringen op grond van hun bevolkingscijfer. Die regel botst met grondwetsartikel 61, want daarin staat dat de Kamerleden rechtstreeks verkozen worden door de burgers van 18 jaar en ouder – en dus niet na de voorafgaande verdeling van de zetels over de elf kieskringen op basis van de hele bevolking (en dus ook van de niet-kiezers: minderjarigen, niet-Belgen, afwezige kiezers en blanco- en ongeldig-stemmers).

De voorafgaande zeteltoewijzing is niet alleen strijdig met het democratische basisartikel 61 van de grondwet, ze vertekent ook de verkiezingsuitslag.

Anderhalve stem

Bij de Kamerverkiezingen van 2019 haalden zusterpartijen Ecolo en Groen nagenoeg evenveel stemmen: 416.452 respectievelijk 413.836. Toch kreeg Ecolo liefst vijf Kamerzetels meer (dertien) dan Groen, dat met acht zetels tevreden moest zijn. Een Ecolo-zetel ‘kostte’ 32.018 stemmen, een Groen-zetel 51.730 stemmen.

Eveneens in 2019 kreeg de PS met 641.623 stemmen twintig Kamerzetels, terwijl CD&V er met 605.520 stemmen slechts twaalf behaalde. Een PS-zetel ‘kostte’ 32.081 stemmen, een CD&V-zetel 50.210. Nog anders gezegd: een CD&V-kiezer had één stem, een PS-kiezer had anderhalve stem (1,56 om precies te zijn).

Federale kieskring

Om die ondemocratische verwringing van de verkiezingsuitslag ongedaan te maken, stelt Dewachter de invoering voor van een federale kieskring. Die federale kieskring dient evenwel niet om vijftien of twintig van de 150 Kamerleden te verkiezen zoals sommigen voorstellen, maar om alle Kamerzetels te verdelen over de verschillende partijen. De voorafgaande zetelverdeling over de kieskringen volgens de bevolking (grondwetsartikel 63) vervalt, de 150 Kamerzetels worden evenredig verdeeld over de partijen volgens hun stemcijfer (= aantal geldige stemmen).

Toegepast op de verkiezingen van 2019 geeft dat volgende ‘werkelijke’ zetelverdeling (tussen haakjes het verschil met de ‘wettelijke’ verdeling):

N-VA 26 (+1)

Vlaams Belang 19 (+1)

PS 15 (-5)

CD&V 14 (+2)

PTB/PvdA 14 (+2)

VLD 13 (+1)

MR 12 (-2)

SP.A (Vooruit) 10 (+1)

Ecolo 9 (-4)

Groen 9 (+1)

CDH 6 (+1)

Défi 3 (+1)

Met de ‘werkelijke’ verkiezingsuitslag gaan er dus elf zetels naar een andere partij dan in de ‘wettelijke’, officiële uitslag. En Vlaanderen heeft 92 Kamerzetels (+ 5), Wallonië 46 (-2) en Brussel ‘slechts’ 12 (-3).

Het aantal zetels dat elke partij krijgt bij die ‘federale’ verdeling, wordt in een tweede fase verdeeld over de provinciale kieskringen waarin zij een lijst indiende. Ook dat gebeurt in verhouding tot het aantal stemmen dat op elk van de provinciale lijsten is uitgebracht.

Benoemde parlementsleden

Een tweede groot gebrek is dat de parlementsleden niet door de kiezers verkozen, maar door de partijen ‘benoemd’ worden. De partijen – en dus een klein aantal mensen – bepalen in welke volgorde de kandidaten op het stembiljet komen. Die rangorde is niet onbelangrijk. Artikel 172 van het Kieswetboek schrijft immers voor dat de kop- of lijststemmen overgedragen worden aan de kandidaten in de volgorde waarin ze op de lijst staan. De kopstemmen gaan dus eerst naar de lijsttrekker (tot hij/zij het aantal stemmen heeft bereikt dat nodig is om een partijzetel te krijgen), vervolgens naar de tweede kandidaat, dan naar de derde kandidaat enzovoort.

Ook en vooral daardoor komt het dat van 1919 tot en met 1999 slechts 30 van de 5019 Kamerleden (0,6%) buiten de zogenaamde nuttige, door de partijen bepaalde volgorde verkozen werden. Sinds de verkiezingen van 2003 is dat aantal toegenomen, omdat nog maar de helft van de kop- of lijststemmen wordt overgedragen. Toch wordt nog altijd maar een heel klein deel – 5,6% bij de verkiezingen van 2019 – van de Kamerleden buiten de nuttige volgorde verkozen.

Beslissers

Dewachter wil de volksvertegenwoordigers weer écht door het volk laten verkiezen. De partijen mogen de rangorde van de kandidaten blijven bepalen, de kiezer kan nog steeds een kopstem uitbrengen, maar de kopstemmen worden niet meer overgedragen. Alleen het aantal naam-of voorkeurstemmen bepaalt wie volksvertegenwoordiger wordt. Wie van de kandidaten op een lijst de meeste steun van de kiezers heeft, is verkozen.

Door de twee hier besproken en nog wat andere gebreken ‘wordt 9 juni 2024 eens te meer een particratisch ceremonieel, zonder enige richtinggevende beslissing’, schrijft Dewachter. Hij vraagt en hoopt dat vanaf het begin van de nieuwe legislatuur werk wordt gemaakt van een dozijn wets- en beleidswijzigingen, zodat in 2029 de kiezers niet langer supporters van partijen maar beslissers van de verkiezingen zijn.

provinciale kieskringen

De kiezer mag supporteren maar kan niet beslissen