De voorbije week rondden we de kaap van 1 miljoen coronabesmettingen. Tenminste, zo wilde het officiële en exacte cijfer. Biostatisticus Geert Molenberghs, die mij met zijn berichten alvast niet doet overlopen van optimisme, was er als de kippen bij om te poneren: ‘dat dat cijfer ongetwijfeld verdrievoudigd moest worden en dat we dus eigenlijk drie miljoen besmettingen moesten tellen’. Hij haalde er het tekort aan testcapaciteiten van het voorjaar 2020 bij. Plus het feit ‘dat vele mensen niet weten dat ze ooit besmet waren, omdat ze zelfs niet ziek waren.’

Oversterfte

Deze afronding naar boven staat in schril contrast met het relativeren van de Belgische sterftecijfers rond corona. We staan daar nogal hoog in de rangschikking van aantal overlijdens per bewonersaantal. Maar ook dat cijfer is niet echt juist, suste men ons. ‘Hier moeten we een knik, en een serieuze, naar beneden maken want’, zo zeiden Steven Van Gucht en Joris Moonens in het voorjaar van 2020, ‘België is een van de weinige landen die ook vermoedelijke overlijdens door het coronavirus meetelt in zijn dagelijkse updates van de sterftecijfers. Daardoor lijkt de situatie in ons land veel erger dan in andere landen. Maar de data van de algemene oversterfte tonen volgens viroloog Steven Van Gucht aan dat onze cijfers wel degelijk accuraat zijn.

‘We hebben zelf aan de rusthuizen gevraagd om ons dag na dag het aantal vermoedelijke coronadoden door te spelen’, vertelde Joris Moonens van het Vlaams Agentschap Zorg en Gezondheid. Die voegde eraan toe dat ‘men zich bewust was dat dit aanleiding zou geven tot een overschatting. ‘

Over de huidige lawine aan coronacijfers zegt Isabelle Devos van het Queteletcentrum* dat de gedetailleerde cijfers, inclusief dus de vermoedelijke doden, helpen om het verloop van de ziekte beter in kaart te brengen. ‘Helaas maakt dit internationale vergelijkingen moeilijk. Maar de Belgische cijfers hebben wel een heldere basis. En dat kan van het hallucinante cijfer van bijna 300 000 Belgische slachtoffers van de Spaanse Griep niet worden gezegd.’ Bijna 300 000?

De Spaanse Griep dan…

282 165 om precies te zijn: niet één meer, niet één minder. Dat aantal wordt in de bak geschoven van André Lambert, onderzoeker rond de demografie tijdens de eerste wereldoorlog. Hij poneerde dit cijfer in La population de la Belgique dans la guerre 1914-1918. Het werd overgenomen in een masterproef van 2017. Marc Reynebeau verwees dan weer naar deze masterproef, en nam 282 165 klakkeloos over om in De Standaard van 20 april 2020 te ‘bewijzen’ dat ‘de moeder van alle pandemieën’ onder de mat geveegd werd.

Isabelle Devos vond dat getal ongelooflijk hoog, zelfs ongelooflijk. Ze toog dus op onderzoek uit. Vrij vlug ontdekte ze dat André Lambert niets kon verweten worden. Nergens schuift hij dat cijfer van 282 165 naar voor als het aantal sterfgevallen voor de Spaanse Griep. Wél als het totaal aantal Belgische sterfgevallen voor de jaren 1917-1918. Toch verscheen het cijfer op Wikipedia (het is er nu aangepast). Het vormde ook, ik citeer Devos: ‘onlangs de basis voor een artikel in de kwaliteitskrant De Standaard’, als aantal Belgische doden voor de Spaanse Griep.

Devos: ‘282 165 zou betekenen dat elk sterfgeval, van de kleinste baby tot de alleroudste Belg, in die jaren te wijten was aan de Spaanse Griep. Niemand zou toen door een andere ziekte of militair geweld om het leven zijn gekomen, of buiten de drie korte golven van de epidemie gestorven zijn. Uiteraard kan dit niet.’

Maar hoeveel dan wel?

Het is verduiveld moeilijk antwoorden op de vraag hoeveel Belgen stierven aan de Spaanse Griep. Statistieken rond de doodsoorzaak werden niet bijgehouden of zijn verdwenen. De meest voorzichtige weg is om het aantal via de oversterfte te berekenen. Die lag in 1918-1919 gemiddeld een derde hoger dan in een vooroorlogsjaar. Devos schrijft dan ook dat de epidemie in het beste geval ongeveer 30 000 slachtoffers maakte. In het slechtste geval bijna 80 000.

Check je bronnen

Devos besluit: ‘Cijfers zijn aantrekkelijk en worden dus gemakkelijk overgenomen, vooral wanneer ze online beschikbaar zijn. Ze stralen betrouwbaarheid uit, maar weerspiegelen niet noodzakelijk de realiteit. Zeker wanneer het over epidemieën uit het verleden gaat, lijkt het alsof de getallen nooit groot genoeg kunnen zijn. Maar het dodenaantal hoeft niet torenhoog te zijn om voor een zware maatschappelijke impact te zorgen…’

Bronnen checken, het blijft een gouden raad. Zelfs voor sterjournalisten van kwaliteitskranten.

Het Queteletcentrum is een interfacultair en interdisciplinair dienstencentrum van de Gentse Universiteit dat zich bezighoudt met Kwantitatief Historisch Onderzoek. Het biedt advies en expertise over het gebruik van historische gegevens die in cijfers of op kaart bestudeerd kunnen worden.
Queteletcentrum: De Spaanse Griep in België: 20.000 of 282.165 doden, april 2020, auteur Isabelle Devos.

Queteletcentrum

Van exacte cijfers, verlos ons heer.