Katerina Bakhvalova — als reporter bekend onder de naam Katerina (ook Katsyaryna) Andreeva – werd al in november 2020 opgepakt tijdens het maken van een reportage over een herdenkingsactie voor Roman Bondarenko, een door agenten in burger vermoorde inwoner van Minsk.

Veroordeeld

Een rechter veroordeelde haar in 2021 tot twee jaar kampstraf voor het ‘organiseren en voorbereiden van handelingen in strijd met de openbare orde’. Op 13 juli van dit jaar werd de 27-jarige journaliste nogmaals veroordeeld door de Wit-Russische justitie. Ditmaal tot acht jaar kampstraf wegens landverraad.

Details over de nieuwe veroordeling werden door justitie niet prijsgegeven. De zaak vond plaats achter gesloten deuren. Andreeva werd vooral bekend door haar straatinterviews en onderzoeksjournalistiek over de belangen van het regime van Loekasjenko in de oorlog in Oost-Oekraïne.

Samen met haar man man Igor Iljash schreef ze een boek met interviews en achtergrondartikelen onder de titel ‘Wit-Russische Donbas’ dat in 2021 werd verboden in de voormalige Sovjetrepubliek. Igor Iljash werd zelf ook twee keer gearresteerd, maar kwam in beide gevallen weer op vrije voeten. Wel werd hem een uitreisverbod opgelegd. Hij woont nog steeds in Minsk en werkt als freelance journalist. Ik sprak met hem over de lotgevallen van zijn vrouw, die van hemzelf en de oorlog in Oekraïne.

‘Landverraad’

Weet je waarop het oordeel over landverraad is gebaseerd? Heeft het iets te maken met jullie gezamenlijke boek?

‘Ik weet niet waarop het oordeel is gebaseerd. Dat werd nergens gezegd, maar ik twijfel er niet aan dat het samenhangt met haar journalistieke bezigheden. Ik denk dat een serie artikelen als landverraad zijn bestempeld. Dat kan al zijn gebeurd omdat een stuk werd gepubliceerd door een buitenlandse krant. Volgens het oordeel was er namelijk sprake van het doorgeven van geheime informatie aan een buitenlandse organisatie. Daarmee worden kennelijk buitenlandse media bedoeld.

Ze schreef voor Belsat en Radio Freedom. Dat was voldoende. Ik denk niet dat het om het boek gaat, want dan was ik als medeauteur eveneens veroordeeld of op zijn minst als getuige opgeroepen. Wellicht is het boek een van de achterliggende motieven, want de staatspropaganda vestigde er inderdaad de aandacht op.’

Gaat ze in hoger beroep tegen het nieuwe oordeel?

‘Ja, dat dat is zelfs al gebeurd. Hoe snel dat wordt behandeld is moeilijk te zeggen. Een maand zal het zeker duren.’

En zolang kan ze nog niet naar een strafkamp worden gedeporteerd?

‘Zo zou het moeten zijn. Volgens de wet moet ze tot de behandeling van haar hoger beroep, dus tot het in kracht treden van het oordeel, in de gevangenis blijven.’

Gevangenis

Heb je haar in al die tijd mogen bezoeken?

‘Jazeker. Direct na het oordeel en ook na de behandeling van het hoger beroep bestaat die mogelijkheid automatisch. Een bezoek mag dan niet worden geweigerd, wat in Wit-Rusland ook min of meer wordt nageleefd. Ook heb ik haar twee keer mogen bezoeken toen ze in het strafkamp van Homel zat. Vorige week, na de nieuwe veroordeling dus, heb ik haar bezocht. Ook haar ouders mochten haar toen zien.’

Hoe zijn de omstandigheden in de gevangenis?

‘Ze vertelde me dat van alle gevangenissen en kampen de gevangenis in Homel waar ze nu zit, relatief in orde is. Het gevangenispersoneel gedraagt zich fatsoenlijk. Er worden geen extreem slechte omstandigheden gecreëerd, zoals dat op sommige andere plekken wel het geval was.’

Strafkamp

Dus de gevangenis is beter dan een werkkamp?

‘In de strafkampen voor vrouwen waarvan er twee bestaan in Wit-Rusland zijn de omstandigheden heel zwaar. Ten eerste is het werk dat ze moeten doen slopend. Nadat ze klaar zijn met hun werk in de fabriek, betekent dat niet dat ze tijd voor zichzelf hebben. Het gaat dan verder met allerlei andere taken: toiletten schoonmaken, aardappels schillen, … Katerina had bijvoorbeeld gedurende een maand in het strafkamp twee vrije dagen.

Bovendien worden de politieke gevangenen voortdurend scherp in de gaten gehouden door de kampleiding en werd er voortdurend psychologische druk uitgeoefend. Als zogenaamde politieke extremist kreeg ze in het kamp een speciaal geel merkteken op haar kleding genaaid.’

Dat doet aan concentratiekampen van het Derde Rijk denken…

‘Ja, de staatspropaganda vertelt voortdurend over de strijd tegen het nazisme, maar ze gebruiken, wellicht zonder het zelf te merken, dezelfde methodes.’

Igor Iljash en Katerina Andreeva

Arrestatie

Kun je vertellen over de huiszoeking en je eigen arrestatie?

‘Ik werd al vrij snel na de arrestatie van Katerina eveneens gearresteerd. Ik zat in de keuken van onze flat thee te drinken en hoorde ineens het omdraaien van een sleutel – ze hadden haar sleutels gebruikt – en zo werd ik thuis gearresteerd door de GoeBoPik, de politie-eenheid ter bestrijding van georganiseerde criminaliteit en corruptie.

Een gemaskerde bevestigde tijdens de rechtszitting dat ik had deelgenomen aan een protest waar ik nooit was geweest. Daarop heb ik 15 dagen in de gevangenis gezeten. Gedurende de zomer van 2021 was er nog een grote zuivering in de journalistiek. Tegen mij liep een zaak die nog steeds niet is afgesloten. Ik was daarvoor tien dagen in de beruchte Okrestina-gevangenis, maar kwam wonderbaarlijk genoeg, toch weer op vrije voeten. De beschuldigingen tegen mij zijn nooit opgeheven. Ik mag het land niet verlaten.’

Extremisme

Maar als journalist kun je momenteel ook niet werken?

‘Daarvoor zijn me wegens die zaak geen beperkingen opgelegd. Ik werk momenteel als freelance journalist voor verschillende tijdschriften. Het is een absoluut onzeker bestaan. Elk artikel dat iemand schrijft, kan van vandaag op morgen als extremistisch materiaal worden bestempeld en leiden tot arrestatie. Werken voor Belsat, Radio Freedom en andere buitenlandse media is uiteraard verboden. Die zijn allang uitgeroepen tot extremistische organisaties.

Wat opvallend is, is dat de straffen voor verslaggevers steeds hoger zijn geworden zonder dat de wetgeving is veranderd. Alles hangt hier van één persoon af, die ambtenaren de absolute macht geeft te handelen naar eigen goeddunken. Dat kunnen we heel goed zien aan het voorbeeld van ons metier. Voor een reportage over een demonstratie begon justitie in 2020 met een boete en maximaal drie uur op het politiebureau. Enkele maanden later werd dat een arrest van 15 dagen. Een half jaar later waren we al bij twee jaar kamp. Inmiddels zijn we zelfs bij de acht jaar aangekomen waartoe Katerina is veroordeeld.’

Vluchten

Heb je met de gedachte gespeeld Wit-Rusland te verlaten?

‘Die vraag is natuurlijk vaak gerezen. Katerina vroeg het en ook verschillende familieleden. Ik heb mijn mening daarover direct na haar arrestatie al verwoord. Ik verlaat onder geen enkel beding het land, zolang mijn vrouw in de gevangenis zit. Die mening wijzig ik ook niet. Dat zou verraad aan Katerina zijn. Ik vind het zelfs laf hier te blijven en te zwijgen. Daarom vertel en schrijf ik over het onrecht dat hier gebeurt.’

Russische steun

Loekasjenko heeft niet het eeuwige leven. Denk je dat zijn dood iets zou veranderen aan het lot van je vrouw en de meer dan duizend andere politieke gevangenen in Wit-Rusland?

‘Voor mij is het compleet duidelijk dat het dictatoriale regime in Wit-Rusland gepersonifieerd is. Het wordt gevormd door precies één persoon. Die persoon kan door niemand worden vervangen. Als er een opvolger zou komen met dezelfde harde aanpak of zelfs nog harder, dan zal die het niet lang vol kunnen houden.

Zelfs het overheidsapparaat zal zo iemand niet en masse willen volgen. Loekasjenko had het zelf al bijna niet gehaald na augustus 2020. Het enige dat hem op de been hield, was de enorme steun uit Moskou. Vooral de belofte van Poetin om militair in te grijpen, zodra de protesten uit hand zouden lopen.’

Dat leek toen irreëel…

‘We dachten toen inderdaad nog dat een Russische inmenging niet rationeel zou zijn. Nu weten we dat Poetin zeker militair zou hebben ingegrepen. Hij wilde in geen geval Wit-Rusland verliezen. Hij had niet eens een pro-Russische leider nodig. Wat hij nodig had was een leider in Minsk, die er in het ergste scenario voor zou kunnen zorgen dat van ons land slechts verschroeide aarde over zou blijven waar Russische tanks overheen zouden kunnen rijden. Die rol kon alleen Loekasjenko vervullen.’

Invasie in Oekraïne

Dus volgens jou wist Poetin al in 2020 dat hij twee jaar later de oorlog in Oekraïne zou beginnen?

‘Zeker. Zelfs de data lagen toen al min of meer vast. Die spelletjes over de uniestaat die ergens in 2018 werden hervat, hadden maar één doel: namelijk Wit-Rusland aan zich te binden als bruggenhoofd. Als de protesten tot een Russische inmenging hadden geleid, hadden we een herhaling van de Praagse Lente beleefd in Minsk. Met een veel groter aantal slachtoffers, gezien de karakters van Poetin en Loekasjenko. De Wit-Russen hadden toen in feite geen enkele kans op verandering.’

Maar nu wel?

‘Objectief gezien is Rusland in de oorlog tegen Oekraïne zwakker. Daardoor verzwakt ook hun positie voor een controle over Wit-Russische aangelegenheden. Hoe minder controle door Rusland, des te groter de kans op hervormingen bij ons.’

Poetin

Rusland is zeker niet met open armen ontvangen in Oekraïne. De eigen economie staat er slechter voor dan ooit tevoren en de Verenigde Staten speelt hij zelfs in de kaart met zijn verminderde gasleveringen aan Europa. Wat voor zin heeft die hele oorlog voor Poetin?

‘Ik denk dat hij zich baseert op allerlei samenzweringstheorieën over de oorsprong van de Oekraïense staat, zoals die ook door Russische media worden verspreid.’

Denk je dat hij daar zelf aan gelooft?

‘Ik denk het wel. Aan de andere kant is de aanval op Oekraïne gebaseerd op verkeerde informatie die hij krijgt. Binnen elke dictatuur ontstaat op een gegeven ogenblik een probleem in de interne communicatie. De dictator krijgt alleen te horen, wat hij wil horen. Het is gedeeltelijk een valse interpretatie van de realiteit en een informatievacuüm waar Poetin in zit. Hij ziet zich zelf als een sleutelfiguur in de Russische geschiedenis. Een tweede Peter de Grote.’

Maar die man heeft psychiatrische hulp nodig…

‘Tsja, voor februari zeiden alle analytici dat een Russische aanval op Oekraïne niet rationeel zou zijn. Dictators onderscheiden zich van gewone mensen niet alleen door hun machtswellust en bloeddorstigheid. Ze hebben hun eigen begrip van rationaliteit.’

Radio Freedom

Igor Iljash: ‘Als extremist moet mijn vrouw een geel merkteken dragen.’