Op 1 december 2010 vierden Attie Potgieter en zijn vrouw Wilna hun elfjarig huwelijk op hun boerderij in Lindley toen zes mannen hen aanvielen. Attie werd 151 keer gestoken met mes, tuinvork en panga. Zijn doodsstrijd duurde minutenlang. Zijn vrouw werd doodgeschoten. Hun twee jaar oude dochter Willemien wordt in haar achterhoofd geschoten. De mannen lieten een brief achter in Sotho, een van de elf officiële talen van Zuid-Afrika: ‘We hebben ze gedood. We komen terug.’

De staatszender South African Broadcasting Corporation berichtte niet over het incident. En de Europese media? Een dodelijke stilte over mensenrechtenschendingen betekent de stille dood van mensenrechten in Zuid-Afrika. Jaar na jaar, na jaar.

Regeringsverzuim

De plaasmoorden werden tijdens het bewind van Nelson Mandela als een prioritaire misdaad behandeld op verzoek van de boeren. De commando’s van de landbouwgemeenschappen, boeren en landarbeiders, speelden een belangrijke rol bij hun eigen bescherming. Mandela’s opvolger, president Thabo Mbeki, ontbond die commando’s zonder overleg. De overheid heeft nooit veel aandacht besteed aan de verslechtering van de veiligheid op het platteland.

De politie is vaak te laat, onvoldoende opgeleid, corrupt, vaak geselecteerd op grond van ras in plaats van bekwaamheid en soms zelfs verdacht als mededaders. Het vertrouwen in de politie is enorm afgenomen volgens opiniepeilingen. Hierdoor nemen veel burgers zelfverdedigingslessen, bezitten ze kogelvrije jassen en gebruiken ze radiocommunicatienetwerken. Anderen vormen ook hun eigen buurtwachten of huren particuliere beveiligingsbedrijven in

Doelen en aantallen

De onveiligheid varieert per regio en per periode. De grootste onzekerheid bestaat vooral bij afgelegen boerderijen op het platteland, waar mensen zich ’s nachts achter draadhekken, honden, en beveiligingssystemen opsluiten. De nachtelijke geluiden in de afrikaanse wildernis hebben een echte charme voor toeristen en degenen die een veilig leven kunnen leiden. Echter, zoals een boer suggereert, leven ze bijna continu in code oranje: een leven met extreme waakzaamheid. ’s Nachts schrikken ze bij elk geluid wakker; het kan een geweldadige aanval door een overmacht zijn.

De Transvaal Agricultural Union en Afriforum verzamelde statistieken over plaasmoorden. Volgens haar gegevens waren er in de periode 1990-2017 meer dan 4.500 plaasaanvallen. Ongeveer 1.930 boeren en landarbeiders kwamen tijdens deze aanvallen om het leven. Dit is een voorzichtige schatting omdat aanvallen op sommige kleine bedrijven niet als plaasaanvallen worden geteld.

De meeste slachtoffers zijn blank en vooral Afrikaner boeren en hun gezinnen. Het is echter een vergissing om het te bestempelen als een witte genocide. Bijna een derde van de slachtoffers zijn zwarte boeren of arbeiders. Andrew Monakane (39) en Loryn Tsiloane (34) zijn bijvoorbeeld op 6 mei 2004 op hun boerderij in Dewetsdorp vastgebonden en vervolgens doodgeschoten. Er zijn ook brutale aanvallen met slachoffers uit alle groepen in dorpen en steden elders in Zuid-Afrika. Agitatie door ANC- en EFF-leiders tegen blanke boeren creëert wel een racistisch alibi van legimiteit voor de aanvallers.

Het overlijden van een boer zorgt niet alleen voor veel emotionele schade bij de familie en vrienden en voor economische problemen. Arbeiders beseffen dat ze vaak ook slachtoffer zijn en hun baan verliezen als hun werkgever wordt gedood. In oktober 2017 werd Bokkie Potgieter aangevallen in Vrijheid in KwaZulu-Natal. Op het gezicht van de 73-jarige boer werd ingehakt met een panga en zijn lijk werd vervolgens in zijn voertuig gestopt. De aanvaller vluchtte vervolgens met dit voertuig, maar crashte. Werknemers van naburige boerderijen kwamen hem te hulp omdat ze dachten dat hij gewond was. Toen ze het lijk zagen en de aanvaller weg probeerde te komen, doodde zij hem

Extreme wreedheid

Plaasmoorden zijn tot in detail gepland, de aanvallers spioneren op de slachtoffers en wachten hen op, wanneer ze tv kijken, of wanneer ze naar de boerderij komen na het winkelen of de kerk. Aanvallen worden vaak georganiseerd in groepen van drie tot dertien. De marteling en de wreedheid van de aanvallen, vaak zonder diefstal, zijn opmerkelijk. Sommige analisten verklaren dit door te verwijzen naar het isolement van boerderijen en de lange tijd dat mensen zonder tussenkomst van politie of buren hun slachtoffers kunnen misbruiken.

Eileen de Jager en Roelien Schutte zijn de zogenaamde bloedzusters, twee zussen die nationale misdaadscènes helpen op te ruimen. Ze verwijzen naar een toename van extreem geweld tijdens plaasmoorden: mensen worden verbrand met ijzers, verdronken in kokend water, verscheurd met boren of vastgebonden achter voertuigen en door doornstruiken en grindwegen getrokken.

Ook buitenlanders worden aangevallen. In februari 2017 lagen Sue Howarth, 64 jaar en Brits staatsburger die al 20 jaar in Zuid-Afrika woonde, en haar man Robert Lynn, 66, in hun boerderij in de buurt van Dullstroom te slapen. Een groep aanvallers met bivakmutsen overweldigde hen. Ze verbrandden haar lichaam en borsten met een blowtorch, drukten een plastic zak in haar keel en schoten haar in het hoofd. Haar man werd ook verbrand en vastgebonden. Later lieten de aanvallers haar en haar man in het veld achter

In het ziekenhuis fluistert haar vriendin Claire Taylor haar toe: ‘Wees niet bang mijn lieveling. Volhard. We gaan de wereld laten zien wat ze jou hebben aangedaan. Ik weet dat dit is wat je zou hebben gewild.’ Sue is aan haar verwondingen overleden. Hoe vaak worden deze gruweldaden in berichten over Zuid-Afrika vermeld? Het laat veel van de slachtoffergezinnen en families en andere boeren achter met een gevoel van isolement.

Vreedzaam protest

Het klimaat in Zuid-Afrika is in dit opzicht rijp voor protestacties. Op 24 oktober 2017 werd Joubert Conradie, getrouwd met Marlene, vader van Hannes en Jana, vroeg in de ochtend wakker van lawaai buiten zijn hofstee bij Klapmuts. Hij wou zijn familie beschermen, greep zijn pistool, en verliet de slaapkamer. Mannen vielen hem aan en schoten hem neer. Zijn vrouw kwam de kamer uit, gleed uit in zijn bloed, knielde bij hem, zei dat ze van hem hield. Zijn elfjarige dochter Jana zag haar vader in zijn eigen bloed liggen. Hij stierf op zijn geboorteplaats.

Een van zijn vrienden postte een video op Facebook. Die raakte een gevoelige snaar en duizenden mensen van alle culturen in heel Zuid-Afrika protesteerden vreedzaam op ‘Zwarte Maandag’ (30 oktober 2017) of hielden vreedzame protesten. Belangrijke ANC-leden erkenden de bekommernis niet van tienduizenden burgers dat de regering er maar niet in slaagde hen te beschermen. In plaats daarvan focuste de overheid ze op enkele individuen, gebruikten ze de oude Zuid-Afrikaanse vlag uit de apartheidstijd en zelfs oude foto’s om fake news te verspreiden over de protesterende burgers. Het belangrijkste probleem — veiligheid waarborgen — werd echter niet erkend of aangepakt.

Maar het verdriet, de ontgoocheling en de woede zijn niet uitgeblust. De woorden van Marlene Conradie, de vrouw van Joubert Conradie, klinken na als een pijnlijke boodschap: ‘We zullen er niet van wegvluchten. Waarom is dit met ons gebeurd? Waarom? Hoe moeten we met onze levens voortgaan?

Landbouw

Het is moeilijk om in Zuid-Afrika landbouwer te zijn. Klimaatschommelingen, waterschaarste en de verre afstanden tot afzetmarkten zorgen ervoor dat het geen makkelijke opgave is om aan landbouw te doen. Ook de grondkwaliteit is niet optimaal, slechts 13% van het land is geschikt voor landbouw en slechts 3% geschikt voor landbouw van hoge kwaliteit. Desalniettemin is de Zuid-Afrikaanse landbouwsector een van de weinige echt succesvolle sectoren in Afrika.

Vandaag de dag is de landbouwsector nog steeds goed voor 900.000 banen. Ze tekent voor 3,9% van de Zuid-Afrikaanse economie. In de afgelopen jaren was de landbouwsector, ondanks het economisch wanbeleid van de ANC-regering, een van de schaarse en belangrijke sectoren die bijdroegen aan de economische groei. De landbouwsector blijft een ankerpunt voor voedselzekerheid in Zuid-Afrika, maar wordt steeds kwetsbaarder.

Boerderijaanvallen en plaasmoorden moeten opnieuw, net als in de tijd van Mandela, een prioritaire misdaad worden behandeld, met de juiste beschermingseenheden. Die eenheden moeten zoveel mogelijk samenwerken met de politie. Boeren zorgen immers onder moeilijke omstandigheden voor de voedselzekerheid in zuidelijk Afrika.

Vanaf de jaren 80, toen er ongeveer 120.000 boeren waren, daalde het aantal tot ongeveer 60.000 in de jaren 90. Vandaag de dag zijn er 35.000 commerciële boeren, op een totale bevolking van 56 miljoen mensen. Als deze daling doorzet zullen Europese belastingbetalers worden gevraagd om voedsel te exporterten en ontwikkelingshulp te investeren in een hongerend Zuid-Afrika.

Het einde van de regenboogstaat?

Het gebrek aan bescherming van boeren doet twijfelen over de rechtstaat in Zuid-Afrika. Bijna vijftig jaar geleden noemde de grote Nederlandse denker over constitutionele democratie, Arend Lijphart: ‘In the extreme cases of plural societies, like South Africa, the outlook for democracy of any kind is poor.’ De culturele groepen – Afrikaners, Engelstalige blanken, heterogene gemeenschappen van bruinmensen, de Aziaten, negen swart volkeren – ze hadden immers allemaal hun eigen ambities en culturele ruimtes, economische denkbeelden en politieke vrijheidsprojecten.

Na decennia is er in de jaren 90 een vredesverdrag gesloten, een onderhandelde oplossing, tussen de Afrikaner mahtshebbers en het African National Congress (ANC) van Nelson Mandela, die een jarenlange guerrillaoorlog had gevoerd.

De toenmalige president FW de Klerk en anderen hebben vele Afrikaners overtuigd om afstand te doen van hun macht, omwille van de vrede en het tenietdoen van internationale sancties. De nieuwe orde zou een inclusief regenboognatie zijn, beloofde hij. Een constitutionele orde die culturele rechten en mensenrechten beschermt, zou de democratie waarborgen.

Deze politieke orde is bijna 25 jaar oud. Ondertussen is de bevolking gegroeid van 40 miljoen naar bijna 55,5 miljoen. Houdt in gedachten dat in Zuid-Afrika ongeveer 6,7 miljoen mensen persoonsbelastingen betalen om een systeem voor 55 miljoen mensen te financieren, waarvan 17 miljoen op overheidssubsidies overleeft.

Stel je voor dat je die belastingbetaler bent, lid van een kleinere cultuurgroep, huis- of grondeigenaar. Jij en je familie worden slecht beschermd, je moet privébeveiliging, gezondheids- en onderwijskansen financieren, je moedertaal wordt uit openbare instellingen geweerd, de bijdrage van jouw groep aan het bouwen van Zuid-Afrika wordt niet erkend of gecriminaliseerd, je kinderen ervaren discriminatie bij de toekenning van beurzen en banen, en de regering die je belastinggeld met corruptie verspilt weigert om je veiligheid te waarborgen. Nu worden ook je eigendomsrechten bedreigd. Je geniet een status als tweederangsburger en niet-gewaardeerde belastingbetaler.

Eigendom was echter nog steeds een van de beschermde zaken in Artikel 25 van de grondwet. De eigendomsclausule liet ook sinds 1994 ordelijke grondhervorming toe. Echter, net als bij de elektriciteitscrisis, de watercrisis, de slechte staat van wet en gezag, een sterke economie die kredietagentschappen op de schop gaat…, heeft de ANC-regering ook landhervorming slecht doorgevoerd. De resultaten van haar slecht bestuur, te beperkte grondhervorming, het alibi om eigendomsrechten in de grondwet te verzwakken geven een onbekwame regeringspartij nog meer macht over de burgers.

In december 2017 heeft het ANC bij zijn congres de onteigening van eigendom zonder vergoeding goedgekeurd. Als men eigendom zonder vergoeding onteigent, en daarvoor de grondwet wijzigt, is dat niet ook het begin van het einde van dat vredesverdrag van de jaren 90?

In januari 2018, ongeveer 25 jaar na de oprichting van de regenboogstaat, verklaarde FW de Klerk: ‘It is now clear with hindsight that the ANC negotiators deliberately misled not only Afrikaners – but also all non-ANC parties – with regards to their intentions over the medium and long term… I have come to the conclusion that the future of the Afrikaner people and all minorities is once again in our own hands—just as it was so many times in our turbulent past.’

Het zijn de woorden van een van die stichters van de regenboogstaat. Die regenboogstaat is verleden tijd door het ingrijpen van het ANC. De geest van het vredesverdrag uit de jaren 90 wordt verraden. Kreeg Lijphart gelijk?

Op 27 maart keurde het Zuid-Afrikaanse parlement een onderzoek goed naar onteigening van eigendom zonder vergoeding. Jason Sumich van het Duitse Instituut voor Globale en Gebiedstudies schreef eind 2017: ‘Over the last two decades, though, the ANC and SWAPO seem to have joined Frelimo, the MPLA, and the Zimbabwe African National Union–Patriotic Front (ZANU–PF) as examples of “hybrid regimes”, where governments combine authoritarian rule with regular elections.’

De feitelijke capaciteit van de door het ANC gecontroleerde staat is echter kleiner dan in 1994. Men kan verwachten dat gedesillusioneerde burgers en gemeenschappen in toenemende mate zullen proberen hun eigen toekomst vorm te geven buiten de staat.

Verzwakking van eigendomsrechten

Het ANC is al lang bezig met het implementeren van een beleid dat de greep van de partij op staatsorganen, de economie en de toegang tot bronnen voor zelfverrijking verbetert. De buitenlandse kans op internationale arbitratie is grotendeels geëlimineerd met de Protection of Investment Act. Als de staat als bewaarder van onroerend goed zou optreden, zou hij geen vergoeding voor onteigening moeten betalen.

Stefan Sakoschek, directeur van de Europese Kamer van Handel en Industrie in Zuid-Afrika, zei over de grondhervormingswetgeving: ‘Nogmaals, de definities in de wetgeving zijn zeer breed en als ze worden aanvaard, zal dit grote gevolgen hebben voor buitenlanders die in Zuid-Afrika actief zijn. Er zijn zorgen dat de wet erop gericht is om buitenlanders buiten te houden, maar er zijn zorgen over het onteigeningspotentieel dat wordt gecreëerd.’

En over de wetgeving van het beveiligingsbedrijf: ‘Onze zorg is dat het het onderwerp nationalisatie opnieuw introduceert. De wetgeving geeft de minister van politie de macht om tot 100% van een beveiligingsbedrijf in buitenlandse handen te onteigenen. Het wetsvoorstel maakt het ook mogelijk dat buitenlandse eigenaarschap van lokale particuliere beveiligingsbedrijven beperkt zijn.’

Het vertrouwen in die ANC-regering is klein. De Global Competitiveness Index (GCI) van het World Economic Forum voor 2017-2018 geeft de perceptie van internationale zakenlui. Zuid-Afrika staat op positie 114 voor ‘publiek vertrouwen in politici’. Zuid-Afrika valt vanpositie 115 voor ‘vriendjespolitiek in de beslissingen van overheidsfunctionarissen’ naar de 127e plek. Hoe kunnen eigenaren die regering vertrouwen met een zwakkere grondwet en hun eigendomsrechten.

Waarom gebeurt de aanval op de grondwet nu?

Waarom gebeurt de aanval op de grondwet nu? In Zimbabwe kwam Robert Mugabe aan de macht in 1980 en verdreef de blanke boeren niet. Pas na 1999, toen een nieuwe sterke oppositiepartij ontstond en de economie werd verstoord, dreef hij blanke boeren door milities weg van hun boerderijen.

Op dit moment speelt iets soortgelijks in Zuid-Afrika. Het ANC heeft de politieke controle verloren over verschillende grote steden bij lokale verkiezingen en de economie blijft haperen. De partij is ook intern verdeeld in facties. Prof. Susan Booysen merkt op: ‘De [ANC] -organisatie bevindt zich in dit stadium niet in een sterke staat en heeft een externe vijand nodig waartegen hij zijn eigen volgelingen kan verenigen.’

Het lijkt erop dat het ANC de emotionele kwestie van de grondeigendom zal gebruiken om steun voor de verkiezingen van 2019 te winnen. Landbouwgrond zal niet worden herverdeeld aan zwarte burgers, maar vooral aan de partij met één partij, die als eigenaar of bewaarder het politieke beheer van verhuurders zal behouden. De grondwet zal verzwakt worden en de greep van een eenpartijstaat verstevigd.

De ANC-regering verstuurt hierover verschillende berichten naar het internationale publiek en haar eigen achterban. Realistische beleidsmakers in Europa moeten alert zijn. Verwacht een politiek die buitenlanders naar de mond praat, terwijl het ANC in Zuid-Afrika zijn greep op staats- en burgeractiva wilt vergroten. Soms zullen er na factiestrijden twee stappen vooruit worden gezet, en een terug, ook om weerstand te testen, te ontwijken en het eigenlijke doel te naderen.Zoals The Economist van 17 juli 2016 schreef: ‘Eigendomsrechten zijn steeds ellendig onzeker in Afrika. Property rights are stil wretchedly insecure in Africa.’ Sterke eigendomsrechten en sterke burgerrechten beschermen echter de armen en de rijken in Zuid-Afrika. Het verzekert ook een vredesverdrag tussen elf culturele groepen met een geschiedenis van tegenstrijdige doelen en conflicterende rechten, maar ook van samenwerking en toegevoegde waarde.

Rasbrillen verblind

Het ANC regeert Zuid-Afrika als een eenpartijstaat, zoals oud-guerillabewegingen dat elders in zuidelijk Afrika doen. De regering duldt formeel democratische elementen, maar de politieke toon van intimidatie en paranoia komt voortdurend in debatten naar voren, vooral gericht tegen politieke opponenten. Politieke moorden in het ANC vinden al jaren plaats op lokaal en soms provinciaal niveau. De bevindingen van de Moerane-commissie hierover werden zojuist in de doofpot gestopt. Voor referenties verwijs ik graag naar mijn studie Political factionalism, business risks and the ANC’s hybrid regime (2018).

De huidige rechtstorde van mensen die al decennia geleden grond aankochten en betaalden wordt genegeerd. Er wordt ook in de politiek een sfeer gecreëerd die druk, intimidatie en zelfs geweld rationaliseert. ‘We moeten de keel van witheid doorsnijden’, is de uitdrukkelijke racistische uitspraak van de Economic Freedom Fighters (EFF) in 2018, de partij die de onteigening van eigendom in het parlement hebben voorgesteld.

‘We zullen de blanken niet doden, in ieder geval nog niet’, is een ander gevleugeld uitspraak van de EFF-leider Julius Malema in 2016. President Zuma was waarschijnlijk de meest corrupte leider ooit in Zuid-Afrika. President Ramaphosa werd met zijn politieke banden een van Zuid-Afrika’s rijkste mensen na 1994, en was gedurende vier jaar — tijdens zijn excessen – Zuma’s vicepresident. Deze heren beschuldigen de hard werkende boeren in de 21ste eeuw van gronddiefstal? Ramaphosa heeft geen bezwaar tegen samenwerking met de ras-nationalistische EFF in dit verband.

Het land werd gestolen, wordt betoogd. En nu kan het goed gecultiveerde land en de veel waardevollere activa die sindsdien zijn gebouwd, in een unieke staat in Afrika door wetgeving worden gestolen? De gezaghebbende Afrika-expert Stephen Ellis noemde in External Mission dit argument, ‘een verontschuldiging voor plundering’, ‘an apology for plunder’.

De complexiteit van een geschiedenis van 370 jaar wordt met terugwerkende kracht teruggebracht tot een wit-zwartverhaal. Dit rassenperspectief is blind voor de complexe geschiedenis: zwarte, westerse en Aziatische migratiestromen naar zuidelijk Afrika; de Khoisan als oorspronkelijke inwoners; wederzijdse zwarte conflicten en desolate gebieden; verschillende kaders met betrekking tot eigendomsrechten; verovering en onrecht, maar ook de bouw van een uniek ontwikkelde staat in Afrika; de strijd van de Afrikaners tegen het Britse imperialisme zoals in de VS; eerdere teruggave en pogingen tot grondverdeling. En de kansen op succes van de multiculturele regenboognatie na 1994.

Berekende onthouding van bescherming?

De recente agitatie heeft geen betrekking op de geschiedenis van 200 of 300 jaar geleden. Het heeft vooral betrekking op de huidige politieke strijden binnen een een partij-dominante staat. Patrick Chabal merkt op dat heersers in Afrika in bepaalde gevallen gewelddadige criminaliteit toestaan om het politieke omgeving in hun voordeel te herstructureren. Lokale leiders, soms met stilzwijgende steun van nationale leiders, spelen hierin een rol. President Moi kwam bewust niet tussen in Kenia in 1992 en 1997, en beschermde landeigenaren niet tegen aanvallen van milities. De onthouding van bescherming duurde tot de sluipmoordenaars en milities uit de sloppenwijken en kroegen van Nairobi en ander landen de politieke demografie in de regio in zijn voordeel veranderde.

Er is momenteel geen sterk bewijs hiervan in Zuid-Afrika. Men dient echter rekening te houden met de mogelijkheid van een berekende onthouding van bescherming, vooral in het noorden en het oosten van Zuid-Afrika. Professor Susan Booysen schreef na de xenofobe aanvallen in 2015: ‘De overheid heeft gezag verloren over uitgestrekte delen van Zuid-Afrika, over de onderwereld waar xenofobie, plunderende en paraderende menigten heersen.’[i]

Zuma was meer afhankelijk van provinciale leiders en traditionele autoriteiten die niet noodzakelijk schone handen hadden. Ramaphosa zal ook vóór de verkiezingen van 2019 op dergelijke mensen moeten vertrouwen. De politieke dynamiek in Zuid-Afrika is momenteel geen van gezonde democratie, maar van een hybride regime. De boeren merken het al op, en veel culturele groepen en burgers merken dat ze tweederangsburger zijn geworden.

Als ze vervreemd raken van de politiek, of Zuid-Afrika verlaten, zal er dan een beter orde in Zuid-Afrika ontstaan? Zimbabwe biedt een antwoord. Zullen hun afwezigheid of vervreemding voedselzekerheid, stabiliteit voor Europese burgers en industrieën, een beter leven voor de inwoners en gemeenschappen van Zuid-Afrika, minder migratie in en uit Afrika teweegbrengen? Hebben de Europese media hier al een realiteitszin voor ontwikkeld?

Europese reacties

Zuid-Afrika blijft een land van kansen en veel potentieel. Als het nastreven van Europese economische en politieke belangen in Zuid-Afrika wel aandacht zou krijgen, vergeet dan niet: in zuidelijk Afrika leven gewone westerse, Aziatische, bruine en zwarte burgers en hun culturele groepen euwenlang, en ze beschouwen zichzelf allemaal als Afrikanen. All lives matter. Alle levens zijn van belang.

Wat kunnen Europeanen doen? Er zijn meerdere opties: Media-aandacht om het verhaal van de slachtoffers en tweederangsburgers te tonen. Actieve culturele en vooral educatieve banden. Dialoog met en druk op de ANC-regering over eigendomsrechten en gelijke burgerrechten. Projecten steunen van organisaties die duurzame gemeenschappen en beter politieke ordes willen bouwen.

Een actie die vanuit Europa wordt ondernomen, kan een verschil maken voor de gezinnen van de slagoffers, ook de gezinnen van Willemientjie Potgieter en Loryn Tsiloane, Sue Howarth en Joubert Conradie. Door actie te ondernemen kan men de kans op voedselzekerheid en burgerrechten voor alle groepen in Zuid-Afrika vergroten. Door actie kan men de omgeving voor Vlaamse en Europese burgers, bedrijven en belangen in Zuid-Afrika stabiliseren. Nu nog wel. Nu nog wel.

De auteur hield deze toespraak op 13 maart voor een N-VA-studiedag in de Kamer.

ras-nationalisme

De rechtstaat in gevaar?