De parlementaire onderzoekscommissie naar kindermisbruik en seksueel geweld formuleerde 137 aanbevelingen. Dat is natuurlijk angstaanjagend weinig, het hadden er veel meer kunnen zijn, maar er was nu eenmaal de tijdsdruk.

Vanaf hier stopt elke vorm van ironie.

Volgens De Standaard, die ik liever niet wil citeren maar daar gaan we weer, is de opvallendste aanbeveling dat het parlement een regeringscommissaris zou aanstellen met als bevoegdheid ‘Seksueel grensoverschrijdend gedrag en seksueel geweld op minderjarigen en kwetsbare personen’. Eerlijk gezegd, ik vind daar weinig opvallends aan. Een nieuwe overheidsinstelling met bijhorende functionarissen wordt opgericht. Het is niet de eerste keer en het zal ook de laatste keer niet zijn.

Twee andere aanbevelingen vind ik interessanter. Want gevaarlijker. Zo komt er een juridisch-academisch onderzoek naar de mogelijke retroactieve afschaffing van de verjaringstermijn bij seksueel kindermisbruik. Blijkbaar alleen bij seksueel kindermisbruik, gewone verkrachters en moordenaars hoeven zich geen zorgen te maken. Toch is die ongelijke behandeling maar een, zij het pijnlijk, detail. De gedachte dat strafwetten voortaan een retroactieve werking kunnen hebben -want de opheffing van een ingetreden verjaring is een retroactieve strafwet – hoort niet thuis in een rechtsstaat. Persoonlijk reken ik niet op België om een dergelijke fatale ontsporing te vermijden, wel op internationale verdragen zoals het EVRM. Soms hebben die wel degelijk hun nut, namelijk als een lidstaat van de Raad van Europa naar autoritarisme afglijdt.

Ideaal wapen

Velen beseffen niet wat retroactieve strafwetten uiteindelijk betekenen. Ze denken dan: ‘In dit geval kan het toch geen kwaad?’ Maar de consequenties van de terugwerkende kracht zijn enorm. Iets wat je in het verleden deed en niet strafbaar (meer) was, wordt het of wordt het opnieuw. Een ideaal wapen in handen van elk autoritair regime. De juristen in de commissie weten dat heel goed.

Ook een andere aanbeveling valt te betreuren. Er moet worden onderzocht of het spreekrecht van zorgverleners met beroepsgeheim een spreekplicht dient te zijn in geval van zeer ernstige misdrijven. Als dat voorstel het haalt, is het daders geraden vooral geen hulp te zoeken, te zwijgen als vermoord, alles voor zich te houden. Wanneer een dader een vertrouwenspersoon kan opzoeken die zich aan zijn beroepsgeheim houdt, is dat voor hem misschien een eerste stap om zichzelf aan te geven. Wanneer die mogelijkheid wegvalt, is blijven zwijgen vaak de enige oplossing.

De twee aanbevelingen vielen niet bijzonder op. De commissie keurde ze unaniem goed. Niemand nam er aanstoot aan. Ik wel. Toen ik rechten studeerde tussen 1974 en 1979 vermoedde ik niet dat algemene principes van de rechtsstaat nog tijdens mijn leven zo openlijk in het gedrang zouden komen, wat natuurlijk een naïeve gedachte was.

Recht en moraal

Nu de centrale vraag. Hoe valt de hedendaagse sympathie voor retroactieve strafwetten te verklaren? Ik zie twee redenen.

De eerste is de vermenging tussen recht en moraal. Veel tijdgenoten aanvaarden niet dat iemand moreel schuldig is en tegelijk juridisch zijn straf ontloopt. Door verjaring bijvoorbeeld. Of door een gebrek aan bewijzen. De vaak gehoorde suggestie om bij seksuele misdrijven de bewijslast om te keren, een suggestie die de parlementaire commissie voor alle duidelijkheid niet doet, past eveneens in dat verhaal. Vroeger gold de regel dat het beter is tien schuldigen vrij te spreken dan één onschuldige te veroordelen. Vandaag primeert de gedachte dat niemand zijn verdiende straf mag ontlopen, waardoor mogelijk soms iemand onterecht wordt veroordeeld. Vanwaar deze ommeslag?

De vermenging tussen recht en moraal gaat gepaard met een evolutie in het denken over moraal zelf. Die wordt sentimenteler. Het vertrekpunt is niet langer het morele gehalte van de daad, maar het leed van het slachtoffer. Hoe groter dat leed is, hoe hoger de strafmaat hoort te zijn. Als een slachtoffer aanvoert dat zijn leven verwoest is, verdient de dader een hardere straf dan wanneer, bij een gelijkaardig misdrijf, een ander slachtoffer de traumatische ervaring beter kan verwerken. Uiteindelijk is het slachtoffer de rechter.

Sentimentele moraal

De dominantie van de sentimentele moraal als hoeksteen van ons strafrechtssysteem is moeilijk te verzoenen met de idealen van de Verlichting, die een beroep doen op de redelijkheid van de mens, soms tegen ongecontroleerde emoties in. Toch is de sentimentele moraal geen rechtstreekse reactie tegen de verlichtingsidealen zelf, die elders in de samenleving wel degelijk standhouden, bijvoorbeeld als het om het (overigens soms overdreven) geloof in de wetenschap gaat.

De, wellicht tijdelijke, triomf van de sentimentele moraal heeft alles te maken met iets anders: het ontbreken van een evenwichtige levensbeschouwelijke bedding waarin ons leven vloeit. De rol van het christendom ebde geleidelijk weg. Afgezien van de groeiende verwerping ervan kwam er weinig in de plaats. Anders dan vaak aangenomen, delen we in West-Europa niet zo heel veel ‘normen en waarden’. Er is geen Christus meer en geen Seneca, metafysici maakten plaats voor ethici, wat de poort opent voor de tijdelijke heerschappij van sentimenteel moralisme. Zonder nuance. Die getuigt immers van een ‘gebrek aan empathie’ voor het slachtoffer.

regeringscommissaris

Red de rechtsstaat, een schreeuw in de woestijn

Hoofddoekendebat weer op scherp na conflict bij MIVB