In de Europese oostrand, in de Oekraïense regio Donbass, gaat een oorlog zijn zevende jaar in. Een gezichtspunt op de derde grote humanitaire crisis is op het Europese continent. Naast de lopende coronapandemie en de asielmigrantenkampen op de Griekse eilanden.

Hoe staan de dingen na zes jaar en ongeveer dertienduizend doden? Daarvan zo’n drieduizend plaatselijke burgers en de rest manschappen van het regeringsleger, nationalistische milities en de separatistische paramilitairen? De frontlijn, die meer dan vierhonderd kilometer lang is , is nu min of meer geconsolideerd. Ze dient als feitelijke grens tussen de zelfverklaarde volksrepublieken Loegansk en Donetsk, en de rest van Oekraïne. De autoriteiten van die volksrepublieken maken nog steeds aanspraak op het volledige grondgebied van de twee provincies. Dus ook op de stukken die nog steeds of opnieuw onder controle staan van de regering in Kiev en van het Oekraïense regeringsleger. Maar ze hebben waarschijnlijk niet meer de élan om die effectief te annexeren. De nadruk ligt nu eerder op het behouden van hun staten in de al afgescheiden gebieden dan op verdere uitbreiding.

Oorlogseconomie

Hermetisch afgesloten is de grens, of ‘contactlijn’ zoals ze officieel heet, niet. Op een aantal plaatsen zijn er nog hevige gevechten en geldt een blokkade. Toch is er dagelijks een komen en gaan van lokale bewoners tussen de door de separatisten en de door de regering gecontroleerde gebieden. De republieken Loegansk en Donetsk tellen gezamenlijk een bevolking zo’n 3,7 miljoen. En ondanks de oorlogseconomie is er hier een dagelijks leven, een eigen soort normaliteit. En een min of meer functionerende overheid met lokale besturen, ordediensten en een belastingsysteem. De scholen en het openbaar vervoer functioneren naar omstandigheden. In 2017 werden een veertigtal grote bedrijven, van staalindustrie en nutsvoorzieningen tot grootwarenhuisketens die tot dan eigendom waren van oligarchen, ‘onteigend’ en genationaliseerd.

Een aantal fabrieken worden aan de gang gehouden met bestellingen uit Rusland, als een verkapte vorm van economische steun. Voor de rest draait een groot deel van de economie op de informele sector en op lokale zelforganisatie en improvisatie. Volgens het Oekraïense ministerie van ‘tijdelijk bezette gebieden en intern verplaatste personen’ zijn er door de Donbass-oorlog 1,52 miljoen interne vluchtelingen in het land. Naar schatting de helft daarvan zijn echter strikt genomen geen vluchtelingen. Veel gepensioneerden in de afgescheiden volksrepublieken hebben zich bijvoorbeeld moeten laten registeren als intern verplaatsten. Als ze tenminste hun achterstallig pensioen van de Oekraïense overheid wilden ontvangen. Dat is een manier om de geloofwaardigheid en de legitimiteit van de separatistische volksrepublieken te ondergraven.

Twaalfpuntenakkoord

Hoe moet het verder in wat meer en meer kenmerken van een zogenaamd ‘bevroren conflict’ krijgt? Begin september 2014 werd onder auspiciën van de organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa het twaalfpuntenakkoord van Minsk ondertekend — inclusief door de volksrepublieken Donetsk en Loegansk. Dat voorziet onder meer in een staakt-het-vuren, het uitwisselen van krijgsgevangenen en gijzelaars, amnestie voor strijders en functionarissen van de volksrepublieken, (tijdelijke) regionale autonomie, de instelling van een gedemilitariseerde bufferzone, en het herstel van de Oekraïense controle over de grens met Rusland in Loegansk en Donetsk.

De oorlog zelf en de vele interne ontheemden uit het oorlogsgebied in het zuidoosten wegen economisch op Oekraïne. Een deel van de Oekraïners beschouwt de rebellengebieden trouwens sowieso al als een soort ‘buitenland’ en verloren gewesten. Er is daarnaast ook een actieve nationalistische beweging in Oekraïne voor dewelke elke toegeving aan de separatisten in Donbass neerkomt op capitulatie en landverraad. Niet opportuun in een tijd van smeulend ongenoegen over de besparingspolitiek die gekoppeld is aan de internationale kredieten die Oekraïne kreeg.

Transnistrië 2.0?

Alle omstandigheden in acht nemend is het uiteindelijk beter dat er in Donbass twee varianten op Transnistrië ontstaan. Transnistrië ligt tussen de Oekraïense provincie Odessa en Moldavië. Het sovjetgezinde gewest met zijn Russischtalige meerderheid scheurde zich in november 1990 af van Moldavië, een Roemeenstalig land dat toen nog een deelstaat van de zieltogende Sovjet-Unie was. De afsplitsing van Transnistrië wordt nog steeds gelegitimeerd als verzet tegen het groeiende pan-Roemeense nationalisme in Moldavië. Sindsdien is het onafhankelijk, maar diplomatiek door niemand erkend. Een ‘feitelijke staat’ dus. Aan Transnistrië kleeft een stereotiep mediabeeld van maffiastaatje en smokkeldraaischijf. Toch bestaan er wel degelijk een maatschappij, een op haar eigen manier functionerende overheid en een nationale idee.

Transnistrië is diplomatiek niet erkend door Rusland. In tegenstelling tot Donetsk en Loegansk grenst het er ook niet aan. Toch krijgt het aanzienlijke Russische financiële steun en brandstofleveringen. Bovendien vormen financiële overdrachten van Transnistriërs die in Rusland werken en Russische overheidspensioenen belangrijke inkomsten. Er zit nog een kleine Russische legereenheid en Rusland bewapent Transnistrië’s nationale garde. Allemaal dingen die een blauwdruk zijn voor de vergroeiing van de volksrepublieken Donetsk en Loegansk met Rusland de laatste jaren. Men kan inbrengen dat de opstandelingen in Donbass en hun echte of vermeende beschermheren in Rusland met zo’n feitelijke onafhankelijkheid maar mooi hun slag thuishalen. De plaatselijke opinie is ook erg verdeeld tussen een toekomst als autonoom gebied binnen Oekraïne, als gewest van Rusland, en onafhankelijkheid.

(On)doenbare herintegratie

Er zijn echter een aantal argumenten om te pleiten voor het bevriezen van het conflict en het tot stand laten komen van twee ‘nieuwe Transnistriës’. Ten eerste betekent het bevriezen van een conflict dat de eigenlijke, actieve gevechten en vijandelijkheden stoppen. Geen onwelkome adempauze. Zowel voor Oekraïne als voor Loegansk, Donetsk en hun bevolking. En met feitelijke staten zullen er tenminste concrete entiteiten zijn. Die zullen bijna alle kenmerken hebben van staten. En men kan ze betrekken bij een politieke regeling.

Er zal ook een land zijn waarnaar de mensen kunnen terugkeren, hun leven verder kunnen zetten en uit de oorlogseconomie kunnen raken. Ten tweede zou het naïef zijn om ervan uit te gaan dat de bevolking van Donbass per definitie staat te popelen om weer onder Oekraïense autoriteit te gaan leven. Zeker na alles wat er de laatste jaren gebeurd is, en na de hevige informatieoorlog die aan beide kanten is gevoerd. Er is heel wat wantrouwen over wat er gaat gebeuren als de twee afgescheurde gewesten terug onder Kiev komen.

Dat kan echt alle kanten uit. ‘Kiev’ kan zich grootmoedig en constructief tonen. Het kan met hulp van een nieuwe civiele administratie en internationale geldschieters het voortouw nemen in een snelle heropbouw. Het kan de plaatselijke bevolking correct behandelen en, conform het twaalfpuntenakkoord, een amnestieregeling instellen en de terugkeer van de vluchtelingen organiseren. In het andere scenario kan men één of andere regeringsgetrouwe oligarch tot proconsul over de opstandige gebieden benoemen. Die behandelt hen dan wellicht als persoonlijke wingewesten. Er wordt heropbouwgeld verduisterd. De lokale bevolking en teruggekeerde vluchtelingen worden het mikpunt van pesterijen, represailles, willekeurige arrestaties en onteigeningen. En Loegansk en Donetsk worden internationale ngo-kolonies.

Ideologisch regionalisme

De vrees dat het eerder zo zal zijn, lééft ter plekke wel degelijk (en niet alleen daar). Ze wordt ook in stand gehouden door de autoriteiten in Donetsk en Loegansk en door sympathiserende opiniemakers in Rusland en elders. Maar ze is niet helemaal ongegrond. Zelfs niet als de heropbouw en stabilisering gebeuren onder toezicht van de internationale instellingen als de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa en de Verenigde Naties. Die worden niet als neutrale partijen gezien omdat veel van hun middelen van ‘vijandige staten’ komen. Het verklaart de hardnekkigheid van het separatistische verzet.

Belangrijker nog, de oorlog in Donbass is echt niet louter terug te brengen tot een cynisch geopolitiek schaakspel om ‘invloedssferen’. Het gaat niet enkel om ‘grondstoffen’ en ‘gasleidingen’ tussen ‘hét Westen’ en ‘hét Kremlin’ waarin de separatisten slechts huurlingen zijn. Er leeft in Donbass wel degelijk een idee en een oprecht geloof dat de afscheiding en de oorlog gevoerd worden voor de bescherming van een identiteit, een levenswijze en een maatschappijmodel. Omdat die worden bedreigd door de liberale verwestering, de economische uitverkoop en de ‘russofobie’ en het Oekraïense ultranationalisme die vrij spel hebben onder de huidige Oekraïense machthebbers en ‘westerse belangengroepen’. Die staan volgens die idee achter hen en zijn uit op het vernietigen van de soevereiniteit en de eigenheid van Oekraïne, Donbass en de orthodox-Slavische wereld in het algemeen.

De vraag van wie-weet-hoeveel

In hun politiek discours en slogans verwijzen de separatisten graag naar het patriotisme en de sociale verwezenlijkingen van de Sovjet-Unie. Daarin mocht en durfde Donbass als oude, eigenzinnige heimat van staalarbeiders en mijnwerkers altijd iets meer. Sinds de jaren negentig werden die verwezenlijkingen echter schaamteloos verkwanseld. Zowel door het graaikapitalisme van de oligarchen als door schadelijke westerse culturele invloeden die haaks staan op de Slavische volksaard. Dus, ten derde: als die opvattingen effectief leven onder de bewoners van Donbass. Als zij denken dat ze hun eigenheid en het soort maatschappij waarin ze willen leven beter kunnen verwezenlijken in feitelijke staten dan in het Oekraïne van vandaag, dan is het ook beter dat dit daar gebeurt.

Heropbouw

Tot slot, in Transnistrië werd destijds ook gevochten. Maar omdat dat slechts van relatief korte duur was, was het staatje fysiek en infrastructureel intact toen het onafhankelijk werd. In Donetsk en Loegansk daarentegen is de ravage, vooral langs de ‘contactlijn’, aanzienlijk. Wie ook soevereiniteit (her)vestigt op die gewesten, zal het voortouw (moeten) nemen in de heropbouw. De ramingen van dat kostenplaatje lopen van anderhalf tot vijftien miljard euro, wat veel zegt over de rekbaarheid van ‘heropbouw’. Maar zoals men kon zien in tal van andere gebieden die getroffen werden door een gewapend conflict of een natuurramp, is ‘heropbouw’ niet alleen een uitgavenpost.

Het is ook een heuse afzetmarkt én een kanaal om de getroffen maatschappijen sociocultureel proberen te ‘herformatteren’. Hoe verraderlijk extern gestuurde heropbouw dus kan zijn, vermoeden ze in Donbass ook. Donetsk en Loegansk gaan internationaal niet erkend zijn. Zelfs als feitelijke staten kunnen zij daardoor geen officiële internationale heropbouwhulp ontvangen. Dat betekent niet dat zo’n bijstand niet via omwegen binnen kan. Maar ze gaan vooral gebieden worden waar veel ‘alternatieve’ vormen en kanalen van heropbouwhulp gaan opduiken. En die zullen komen van ideologische sympathisanten en cultureel verwante landen. In de eerste plaats uit de Russische sfeer waar ze feitelijk toch al deel van uitmaken.

Voor wie een uitgebreide — zij het niet onpartijdige — blik wil op het dagelijkse leven in Donetsk (en Duits begrijpt), is er de film van Mark Bartalmai en Nelja Oistrakh ‘Frontstadt Donezk, die unerwünschte Republik’.

regeringsleger

Donbass: al zes jaar oorlog tussen Oekraïne en Rusland