CD&V-voorzitter Joachim Coens heeft de maandageditie van Het Laatste Nieuws benuttigd om een voorzet te geven voor de zevende staatshervorming. Die moet het koninkrijk tegen de bicentenaire van 2030 in een min of meer ‘definitieve’ institutionele plooi leggen.

‘Coens verrast met nieuwe visie voor ons land’, schreef de krant, die de ‘nieuwe visie’ samenbalde in de kop ‘Zwitserland aan de Noordzee’. Sinds dinsdag staat zijn zevenpuntenplan op de website van de partij. Ook daar lezen we dat de CD&V-voorzitter van België ‘het Zwitserland aan de Noordzee wil maken’.

Verpakking is in deze postmoderne tijd minstens zo belangrijk als inhoud. Als het hem te doen was om aandacht te wekken voor zijn voorstellen, dan heeft Coens het goed bekeken er een Zwitserse strik om te binden. Jules Gheude heeft er hier gisteren op gewezen dat er eigenlijk weinig overeenkomst is tussen Zwitserland en België. Overigens zegt Coens zelf: ‘Een exacte kopie van het Zwitserse model is niet nodig, er blijven natuurlijk verschillen.’

Copernicaans

We laten de verpakking voor wat ze is, richten de blik op de inhoud, laten voorstellen als volksraadpleging, roterend premierschap en kleine kieskringen buiten beschouwing, spitsen ons toe op de institutionele voorstellen in strikte zin — de staats(her)vorming zeg maar — en beoordelen die enigszins anders dan Bart Maddens en Pieter Bauwens in de podcast van gisteren.

In Coens’ woorden ‘we draaien het systeem helemaal om’ horen wij een echo van de Copernicaanse Omwenteling die toenmalig minister-president Kris Peeters in zijn 11 juli-toespraak van 2008 afkondigde: ‘De federale staat is niet langer de zon waaromheen de deelstaten draaien, het zijn de deelstaten die het centrum vormen en de federale staat stelt zich dienstbaar op’.

De zesde staatshervorming (2011-2013) heeft Vlaanderen weliswaar meer bevoegdheden gegeven, maar de Copernicaanse Omwenteling kwam er niet. De CD&V-voorzitter neemt de draad weer op. Hij spint er zelfs een bijkomende, lokale vezel aan door te spreken van ‘besturen van onderuit’. In Het Laatste Nieuws vertaalde hij dat als: ‘Eerst de gemeente, dan Vlaanderen, dan België’. Op de website van CD&V staat dan weer: ‘Eerst de gemeente, dan Vlaanderen, dan Europa’. Daarbij rijst de vraag of ‘België’ bewust is weggelaten of gewoon is vergeten.

Subsidiariteit

‘Zwitserland kent een hoge subsidiariteit, met veel bevoegdheden voor de gemeenten’, zegt Coens. Subsidiariteit is het kernbeginsel van een federale staatsopbouw. Het betekent dat het hogere beleidsniveau slechts die bevoegdheden uitoefent die de bestuurskracht van het lagere beleidsniveau te boven gaan of waarvoor een eenheidsregeling voor het hele land aangewezen is.

Omdat er in de loop der jaren nogal wat bevoegdheden van de kantons (zoals deelstaten in Zwitserland heten) naar de bond (federale overheid) waren gevloeid — ‘geherfederaliseerd’ heet dat in België — hebben de Zwitsers in 2004 orde op zaken gesteld. De bevoegdheidsverdeling werd herijkt, ten voordele van de kantons. En in de grondwet werd bepaald dat bij de toewijzing en vervulling van staatsopdrachten het subsidiariteitsprincipe in acht moet worden genomen.

Sterke gemeenten

Dat Coens volgens het subsidiariteitsprincipe van onderuit wil besturen en de gemeenten wil versterken, juichen wij toe. Eerder hebben we hier geschreven dat het aandeel van onze gemeenten in de beleidsvoering en -uitoefening te beperkt is. Onder meer wat de gezondheidszorg betreft. We hebben er echter ook op gewezen dat de meeste Vlaamse gemeenten te weinig bestuurskracht hebben om bijkomende bevoegdheden en taken uit te oefenen. Daarom is een subdeelstatelijk beleidsniveau, naar het model van de Duitse Landkreis en ter vervanging van de provincie, aangewezen.

Die Zwitserse subsidiariteit moet gerelativeerd worden. Als het om sterke gemeenten gaat, zijn er betere voorbeelden dan Zwitserland met zijn nog 2169 gemeenten die gemiddeld 4000 inwoners tellen (in Vlaanderen zijn er 300 gemeenten met gemiddeld 21.800 inwoners). Uit onderzoek blijkt weliswaar dat ze een relatief hoge mate van autonomie hebben, maar het gaat vooral om fiscale autonomie, de bevoegdheid om zelf personenbelasting te heffen (onze gemeenten mogen enkel opcentiemen op de personenbelasting heffen).

Als het om materiële beleidsbevoegdheid gaat, zijn de Scandinavische landen de meest autonome. In Denemarken gebeurt 64,5% van de overheidsuitgaven door de gemeenten. In Zwitserland is dat ‘slechts’ 18,1%, weliswaar meer dan de ondermaatse 13,1% van België maar beduidend minder dan de 30,4% van Nederland.

Residuaire bevoegdheid

De subsidiariteit geldt in Zwitserland, en ook in het federale Duitsland, overwegend voor de staatszaken. Dus tussen het deelstatelijke en het heelstatelijke niveau. De toepassing van het beginsel impliceert dat alle staatsbevoegdheden bij het lagere, deelstatelijke niveau liggen. In Zwitserland de kantons, in Duitsland de Länder. Die bepalen vervolgens welke van die bevoegdheden zij toewijzen aan de bond of federatie. In de Zwitserse grondwet staat dat de kantons soeverein zijn en ‘alle rechten’ uitoefenen die niet aan de bond zijn overgedragen. De Duitse grondwet bepaalt dat de uitoefening van de staatsbevoegdheden en de vervulling van de staatstaken zaak zijn van de Länder, voor zover de grondwet het niet anders regelt. In beide landen zijn de toegewezen bevoegdheden van de bond in de grondwet opgelijst.

Als Coens zegt dat hij van België ‘het Zwitserland aan de Noordzee’ wil maken, kan hij niet anders dan uitvoering geven aan artikel 35 van de Belgische grondwet. Daarin staat: ‘De federale overheid is slechts bevoegd voor de aangelegenheden die de grondwet en de wetten, krachtens de grondwet zelf uitgevaardigd, haar uitdrukkelijk toekennen’. Hij legt dus de ‘residuaire bevoegdheid’, een duur woord voor de totaliteit van de staatsbevoegdheden, bij de deelstaten. Die bepalen samen ‘wat federaal doet’, met andere woorden: welke bevoegdheden de federale overheid uitoefent.

Gemeenschappen

Duidelijker dan op de partijwebsite maakt Coens in Het Laatste Nieuws duidelijk dat voor hem de gemeenschappen de deelstaten zijn. Hij gaat dus niet mee in het federale model met vier gelijkwaardige gewesten dat tegenwoordig opgang maakt.

Betekenisvol is dat Coens ook de ‘fiscale soevereiniteit’ van de Zwitserse kantons importeert. Zijn woorden: ‘We zijn niet meer afhankelijk van federale dotaties, we innen zelf onze belastingen. Wie betaalt, bepaalt; en vice versa’ kunnen enkel gelezen worden als: we geven de Vlaamse en de francofone gemeenschap doorgedreven fiscale autonomie en financiële verantwoordelijkheid .

Samenwerkingsconfederalisme

Door de gaten in de Zwitserse kaas zien wij in de ‘doordachte ingrepen’ die Joachim Coens voorstelt een onmiskenbare keuze voor de uitvoering van grondwetsartikel 35 en een staatsmodel waarbij het zwaartepunt bij de deelstaten ligt. Een stap in confederale richting, zeg maar (in Het Laatste Nieuws nam hij trouwens het woord ‘samenwerkingsconfederalisme’ in de mond). Voor het komende debat over de zevende staatshervorming is dat hoofdzaak, de Zwitserse strik slechts bijzaak.

residuele bevoegdheid

Een Zwitserse strik rond grondwetsartikel 35