De stemmenkampioen van de grootste fractie wordt op de volgende gemeenteraad ook voorgedragen als burgemeester. Zo wil het nieuwe gemeentedecreet, dat door Bart Somers (Open Vld), de vorige minister van Binnenlands Bestuur, werd aangepast. ‘In de praktijk maakt deze nieuwe regel weinig uit en verwacht ik nauwelijks spektakel’, relativeert Herwig Reynaert, professor politicologie aan de UGent.

Herwig Reynaert, gespecialiseerd in de lokale politiek, staaft die stelling ‘op basis van twintig jaar onderzoek’. ‘Drie op vier burgemeesters waren al de lokale stemmenkampioen. Negen op tien worden afgeleverd door de grootste politieke partij’, zegt hij.

Als de stemmenkampioen van de meest succesvolle lijst er niet in slaagt na veertien dagen een coalitie te vormen, mag de stemmenkampioen van de tweede meest populaire lijst een kans wagen om burgemeester te worden. Mislukt die na twee weken, is het aan de derde. Enzovoort, enzoverder.

Voorakkoorden vermijden

De invoering van het initiatiefrecht is bedoeld om voorakkoorden te vermijden en de coalitievorming meer in lijn met de wens van de kiezer te ‘organiseren’. ‘Somers wilde de situatie vermijden waarbij een van twee grote rivalen aan een derde partij met weinig zetels de sjerp zou gunnen om een meerderheid te vormen’, vertelt Reynaert.

De professor drukt erop dat voorakkoorden ook nu nog bestaan. Als één van de betrokken partijen in een gemeente de grootste partij is geworden, kan die na zondag snel de slotonderhandelingen starten

Door de nieuwe regel moeten alle verkozenen van een grote partij in dat scenario afstand doen van hun mogelijk burgemeestersmandaat. Pas dan kunnen ze het burgemeesterschap aan een kleinere partij overlaten. Maar ‘die kans is bijzonder klein’.

De professor drukt erop dat voorakkoorden ook nu nog bestaan. Als één van de betrokken partijen in een gemeente de grootste partij is geworden, kan die na zondag snel de slotonderhandelingen starten. ‘In andere gevallen moeten de kleinere lijsten wachten tot de grootste partij niet meer aan zet is en nummer twee op eigen initiatief de coalitiegesprekken kan starten. Niemand kan die partijen trouwens verbieden om al eerder met elkaar te praten’, aldus Reynaert.

Initiatiefrecht doorschuiven

De stemmenkampioen kan zelf akkoord gaan om het initiatiefrecht door te schuiven naar de tweede grootste stemmentrekker van zijn lijst. Of de derde populairste, als nummer twee op zijn beurt ook afhaakt. In principe kan elke verkozene op rij dit voorrecht afstaan tot een persoon naar keuze aan de beurt is.

Op kartellijsten kan dit tot spanning leiden als de burgemeester ontslag neemt en een opvolger aanduidt binnen zijn eigen partij

‘Zo wordt deze hypothese wel zeer complex, en zelfs wat bizar’, klinkt het. De tweede stemmenkampioen op de lijst is na zondag trouwens de bevoorrechte opvolger als nummer één wegvalt. Op kartellijsten kan dit tot spanning leiden als de burgemeester ontslag neemt en een opvolger aanduidt binnen zijn eigen partij. In principe is de tweede stemmentrekker op de lijst, ook met een andere partijkaart, de eerste opvolger.

Als een nieuwe lijsttrekker van een tweede of derde partij een poging doet om kandidaat-burgemeester te worden, verliest de eerste kandidaat zoals gezegd het recht om een voordracht te doen. In de grote steden is er wat ongerustheid over de nieuwe situatie. ‘In kleine en middelgrote gemeentes is een coalitieakkoord meestal snel beklonken’, zegt Johan Ackaert, professor emeritus politicologie aan de UHasselt. ‘In grote steden duurt dat meestal langer dan twee weken. De nieuwe regel maakt die onderhandelingen nu wat complexer. De eerste lijsttrekker verliest immers het initiatief.’

Antwerpse carrousel

In Antwerpen kan een carrousel ontstaan rond het burgemeesterschap. Als N-VA zoals voorspeld de eerste partij wordt, start Bart De Wever na zondag onmiddellijk gesprekken met Vooruit, en waarschijnlijk ook met Groen. De kans is vrij klein dat de drie na veertien dagen al een akkoord bereiken. Dan verliest De Wever in dat geval het initiatief op 28 oktober (de werkdag veertien dagen na het proces-verbaal van de verkiezingsuitslag).

Dan neemt de stemmentrekker nummer twee het voortouw: PVDA-lijsttrekker Jos D’Haese volgens de peilingen. Die kan Groen of Vooruit proberen te paaien met de burgemeesterssjerp. De kans is echter reëel dat D’Haeses coalitiepoging zal mislukken. Enter Vlaams Belang in dat geval. Lijsttrekker Filip Dewinter kan dan op zijn beurt een poging wagen, maar zal de handschoen waarschijnlijk ook in de ring moeten gooien.

Betekent dit dat er na weken onderhandelen geen voordracht kan gebeuren? Toch niet. Volgens het decreet moet de nieuwe gemeenteraad worden geïnstalleerd in de eerste vijf werkdagen van december. De grootste fractie kan de carrousel beëindigen door in de Antwerpse gemeenteraad de burgemeester voor te dragen.

Blijven praten

‘In de periode dat PVDA en Vlaams Belang een coalitie proberen te vormen, zullen de andere partijen wel met elkaar blijven praten. Als één van hen terug aan zet is, kan die een nieuwe coalitie voordragen’, zegt Reynaert. De professor vermoedt dat deze nieuwe regels het beslissingsproces zelfs kunnen versnellen. ‘De partijen willen zo’n carrousel vermijden’, voorspelt hij. ‘Dat kan ervoor zorgen dat men binnen de veertien dagen zeker een coalitie heeft. Bovendien ga ik ervan uit dat er al voor de verkiezingen op zijn minst gesprekken zijn geweest, wat dit proces versnelt.’

Het decreet laat elke fractie toe om schepenen voor te dragen. De gemeenteraad kan hierover anoniem stemmen. Radicale fracties zouden zo’n voordracht kunnen forceren

Insiders vrezen een andere piste na de installatie van de gemeenteraad. Het decreet laat elke fractie toe om schepenen voor te dragen. De gemeenteraad kan hierover anoniem stemmen. Radicale fracties zouden zo’n voordracht kunnen forceren om coalitiegesprekken te bemoeilijken. ‘Die vrees is onterecht’, weerlegt Reynaert. ‘Ook vandaag kunnen de gemeenteraadsleden schepenen benoemen. Dat leidt zelden tot onregelmatigheden.’

Kartellijsten met risico’s

Reynaerts stelt dat ook deze keer in veel gemeenten al gesprekken zijn gevoerd tussen partijen, en dat er ook al voorakkoorden zijn afgesloten. Het grote aantal burgemeesters- of stadslijsten, dat voor deze verkiezing overal ontstond, is volgens de professor ook een ‘een soort van voorakkoord’. ‘Een kartel schept op voorhand duidelijkheid voor iedereen’, meent Reynaert.

‘Die kartelvorming houdt ook risico’s en onzekerheden in’, waarschuwt professor Ackaert. In principe krijgt de kandidaat met de meeste stemmen op een kartellijst bij winst het initiatiefrecht voor het leveren van de burgemeester. Maar wat gebeurt er als de partij met minder verkozenen op de kartellijst wel de stemmentrekker levert? Het antwoord hangt af van de manier waarop de kandidatenlijsten zijn ingediend. Werd bij het neerleggen van die kartellijst duidelijk aangegeven dat achteraf afzonderlijke gemeenteraadsfracties uit die lijst zullen ontstaan, dan gelden andere regels.

Sterke partij zonder kanon

Als de kartellijst als één fractie zetelt, dan is er geen probleem. De stemmenkampioen van de lijst wordt burgemeester. Maar als de kartellijst als verschillende fracties zetelt, wordt niet de stemmentrekker van de lijst burgemeester, maar die met de meeste stemmen van de grootste fractie. Een recept voor gemeentevetes.

De situatie is niet overal even duidelijk. Slechts veertien kartellijsten vermelden volgens Ackaert dat afzonderlijke fracties zullen worden gevormd. ‘Zo’n duidelijk engagement was er enkel in een aantal kartellijsten in Vlaanderen. Meestal wordt hierover niets gemeld. Er is nog heel wat onduidelijkheid over de fractie- en coalitievorming, die nog zal losbarsten. Ik ben benieuwd wat met die grote groep kartels zonder afspraken zal gebeuren. De kiezer heeft geen idee wat er zich nog kan afspelen en wie uiteindelijk het initiatief kan nemen voor de onderhandelingen’, klinkt het.

Het beloven spannende tijden te worden na de verkiezingen. De kartelvorming en de gevolgen voor de voordracht van de burgemeester zijn volgens de professor ‘hopeloos ingewikkeld geregeld’. ‘Die bepalingen blijken een moeilijk werkbaar instrument. Het initiatiefrecht is een doodgeboren kind. De regel zal waarschijnlijk sneuvelen omdat die te veel problemen oplevert’, besluit hij.

risico’s

Initiatiefrecht kandidaat-burgemeester zal tot veel discussies en onzekerheden leiden