Tegenwoordig geldt Józef Piłsudski als een van de belangrijkste Europese staatslieden uit het interbellum. Toch is hij bij ons grotendeels onbekend gebleven. Vreemd voor iemand die zo’n grote rol speelde in de geschiedenis van Polen rond de eerste wereldoorlog.

Op het einde van de achttiende eeuw werd Polen opgedeeld door Pruisen, tsaristisch Rusland en het Habsburgse Rijk. Polen verdween van de landkaart. In de loop van de negentiende eeuw kwamen de inwoners regelmatig in opstand. Die mislukten telkens door interne verdeeldheid van de Polen zelf, het feit dat geen enkele staat het voor hen opnam en het keiharde optreden van de Pruisen, Habsburgers en vooral de Russen.

Litouwen

Zo waren Józef Piłsudski’s ouders, die van adellijke herkomst waren en een enorm landgoed in Litouwen bezaten, in 1863 van nabij betrokken bij een opstand. Ze moesten hals over kop vluchten naar een kleiner landgoed in het noordoosten van Polen. Doordat zij een Russische ambtenaar wisten om te kopen werd het paar van de zoeklijst geschrapt.

Begin december 1867 kwam Józef in het toen al grote gezin ter wereld. Zijn vader verkwistte een groot deel van het fortuin van zijn vrouw door allerlei verkeerde beleggingen en projecten die mislukten. In september 1884 stierf ze, wat een ramp voor het gezin was. Vader vluchtte weg voor zijn schuldeisers en de kinderen werden aan hun lot overgelaten. Het gezin verarmde en werd door familieleden opgevangen.

Spójnia

Als scholier werd Józef in 1882 medestichter van Spójnia, dat het Pools nationalisme in leven wilde houden. Vanzelfsprekend moesten de activiteiten van die scholierenbond in het grootste geheim plaatsvinden. Als student studeerde hij tegen zijn zin medicijnen in Charkov. De jonge Piłsudski stond echter, samen met zijn oudere broer, vooral bekend als een relschopper en lid van de verboden Poolse Socialistische Partij (PPS). Hij verslond zowat alle linkse publicaties die er toen verschenen. Karl Liebknecht was zijn lievelingsauteur.

Herhaaldelijk werd Józef opgesloten maar nooit voor lang. In diverse gevangenissen — in totaal maakte hij kennis met twaalf verschillende Russische gevangenissen — kreeg hij ‘onderricht’ van socialistische ‘leraars’, die hem ook in het geheim verboden lectuur bezorgden.

Siberië

In 1888 was de toen 21-jarige Piłsudski, met anderen, betrokken bij een moordaanslag op de tsaar. Omdat zijn directe betrokkenheid niet bewezen kon worden, kwam hij ervan af met een lichte veroordeling. Hij kreeg vijf jaar ballingschap in Siberië opgelegd. Voor een deel werd hij tijdens die vijf jaar opgevangen door zijn socialistische ‘familie’, die hem hielp overleven. Wel had hij er regelmatig last van depressieve buien, die hem heel zijn leven zouden blijven teisteren.

In 1892 kwam hij vrij, zei zijn studieplannen vaarwel en werd beroepsrevolutionair. Piłsudski, inmiddels gehuwd, leefde in de illegaliteit. Dat vergde heel wat aanpassingsvermogen. Overal waren er immers spionnen, infiltranten en politieverklikkers. Hij werd hoofdredacteur van de ondergrondse krant Robotnik, de spreekbuis van de PPS. De partij bezat ook een gewapende tak die onder meer postkantoren en banken overviel. Afgelegen kazernes en politiekantoren werden bestormd, wapens en munitie geroofd en gevangenen vrijgelaten.

Krankzinnig

Tijdens een razzia van de tsaristische geheime dienst in 1900 werd de verborgen drukpers van Robotnik ontdekt, en de ware identiteit van de onder valse naam levende Piłsudski onthuld. Hij werd onmiddellijk aangehouden. In de gevangenis simuleerde de arrestant met veel talent dat hij krankzinnig was, waarna hij naar een gespecialiseerde gevangenis in Sint-Petersburg overgebracht werd. Daaruit kon hij met hulp van buitenaf ontsnappen en verdween naar de omgeving van de Poolse stad Krakau.

Tot aan het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog hield hij er zich schuil, en zette zijn activiteiten als rebellenleider verder. Af en toen kon hij vanuit Galicië (regio gelegen in het huidige Oekraïne, nvdr) via Oostenrijk en Zwitserland socialistische bijeenkomsten onder meer in Frankrijk en Londen bijwonen.

Poolse legioenen

Tijdens de eerste jaren van de Grote Wereldbrand leidde hij als commandant — hij was altijd een groot vereerder van Napoleon geweest — diverse Poolse legioenen aan het front. Piłsudski toonde zich een onbevreesde leider in de frontlinie. Wel maakte hij zijn Oostenrijkse oversten duidelijk dat hij vocht voor een onafhankelijk Polen. De Duitsers konden er niet om lachen en sloten hem een tijdlang op in de vesting van Maagdenburg omdat hij weigerde de eed op de Kaiser af te leggen. Maar hij werd er met alle eer behandeld, en kon er het verloop van de oorlog volgen.

Na de verovering van Polen probeerde het Duitse opperbevel hem als marionet te gebruiken. Dat viel anders uit. Want na zijn vrijlating slaagde Piłsudski, tot verbazing van Berlijn, erin om de Duitse bevelhebber in Warschau ervan te overtuigen om met zijn divisies Polen te verlaten en met achterlating van hun zware wapens en alle infrastructuur nog intact.

Onafhankelijkheidsoorlog

Op 11 november 1918 riep Piłsudski de Poolse onafhankelijkheid uit. De peetvaders van de uit zijn as herrezen Poolse republiek waren eigenlijk drie Duitsers: de keizer, veldmaarschalk Paul von Hindenburg en generaal Erich Ludendorff. Józef Piłsudski werd tot de voorlopig eerste president benoemd.

In de loop van de jaren was hij gerijpt tot een ernstige, zelfbewuste en flexibele leider, die zich zou ontpoppen tot een staatsman. Veel tegenstand ondervond hij van de rechterzijde die hem minachtend ‘de Litouwer’ noemde. Piłsudski nam tevens afstand van de pogroms en verdere antisemitische uitingen, waaronder de jonge republiek gebukt ging. In tegenstelling tot zijn rechtse tegenstanders wenste hij minderheden niet te ‘poloniseren’.

Tijdens de beginjaren moest Polen een heuse onafhankelijkheidsoorlog uitvechten met Duitsland (om Posen en Silezië), Oekraïne (om Galicië), Litouwen (om Vilnius), Tsjechoslowakije (om Orava en Teschen) en vooral met de Sovjet-Unie omwille van heel haar grondgebied.

Slechts met een ijzersterke wil, ervaring en overtuigingskracht kon Piłsudski al deze moeilijkheden overwinnen, en het bestaan van de jonge republiek bevestigen. Hierbij maakten zijn rechtse tegenstanders hem het leven moeilijk. Door zijn soldaten werd hij tot maarschalk van Polen uitgeroepen. Hij groeide uit tot een mythe.

Communistenhater

De bont geschakeerde Piłsudski zou zijn leven lang in de kern een socialist blijven — op het einde van zijn leven zou hij naar de rechterzijde overhellen en een militaire dictatuur inrichten —, maar tegelijk een communistenhater zijn. Hij wist telkens op het juiste moment de juiste raadgevers uit te kiezen. Zijn uiterlijk sprak voor zich: hij was van een gemiddelde lengte (1,75 m) met een stevig postuur, kort geknipt haar, zware wenkbrauwen, een volle snor en indringende ogen. Hij was van het principe ‘eerst toeslaan, en dan zien we wel’. Het was de ijzersterke Piłsudski die tijdens de moeilijke beginjaren van de jonge republiek zijn Polen wist te handhaven.

Józef Piłsudski overleed op 12 mei 1935.

Robotnik

Józef Piłsudski, de man achter de Poolse onafhankelijkheid van 1918