Op 22 juni verscheen in de regeringskrant Rossijskaja gazeta* een lang interview met de wereldberoemde directeur van de Hermitage, Michail Piotrovski: de baas van het grootste museum ter wereld. De titel luidt Waarom het nodig is achter zijn land te staan wanneer het een historische wending en keuze maakt.

Overwinningen

De aanleiding voor het interview was blijkbaar het aflopen van een tentoonstelling in Italië waarvan onder andere een doek van Titiaan (Portret van een jonge vrouw) terugkwam naar Rusland. Dit wordt gezien als een overwinning van de Hermitage, omdat ermee gedreigd werd de werken niet terug te geven gezien de oorlog in Oekraïne en in het kader van de politiek van de cancelcultuur.

Een tweede overwinning ziet de directeur in de opening twee dagen later van de tentoonstelling van de Sjtsjoekin Collectie in Parijs, met meer dan twintig werken van Henri Mattisse, 40 werken van Picasso, vijftien werken van Paul Gauguin, meesterwerken van Van Gogh en Claude Monet. Tegenover de cancelcultuur stelt de interviewster Jelena Jakovleva een ‘speciale museumoperatie’, een nieuwe, door haar uitgedachte term die verwijst naar de ‘speciale operatie’ die nu in Oekraïne aan de gang is, Poetins eufemisme voor oorlog.

Europese cancelcultuur tegengaan

De boycot van westerse landen ziet Piotrovski als een ideologisch dictaat dat nu van de Sovjet-Unie naar het Westen overgesprongen is. In de plaats van zich uit te spreken tegen de oorlog in Oekraïne, zoals sommigen van hem vragen, stelt Piotrovski culturele initiatieven, want, zegt hij, Rusland is een land van export, en ‘onze culturele export is belangrijker dan de import’. De laatste Russische tentoonstellingen in het buitenland ziet hij gewoonweg als ‘een machtig cultureel offensief, een soort “speciale operatie”, als u wilt. Die bij velen niet in de smaak valt, maar wij vallen aan en niemand moet ons offensief in de weg staan.’

‘Ons antwoord op de oproep om Tsjaikovski te boycotten luidt: wij cancellen niets, integendeel; wij blijven houden van het Europa dat we hebben leren kennen aan de universiteit.’ Piotrovski wil niet toegeven aan de verleiding van de cancelcultuur, omdat Russen er immuun voor zouden zijn: ‘Eerst hebben we heel de cultuur van tsaristisch Rusland gecanceld, daarna die van de Sovjettijd. Standbeelden zijn tientallen keren naar beneden gehaald. Maar we weten ook dat standbeelden terugkomen, alles wordt in ere hersteld. Dat geheugen en cultuur terugkomen, zit bij ons in het bloed. Daarom zijn we niet happig om te cancelen.’

Maar in het Westen zou men er stilaan van overtuigd beginnen te raken dat die cancelcultuur nergens toe leidt, en dan ineens biedt zich Rusland aan. ‘En voilà, laten we Rusland bannen. Alhoewel het plezier waarmee ze ons te lijf gaan en veroordelen, ons aan stukken willen scheuren en marginaliseren, iets zegt over hoe sterk we wel zijn in de cultuur.’

Cultureel offensief

Piotrovski zegt mee aan de wieg te hebben bestaan van de Groupe Bizot, die culturele uitwisselingen wilde organiseren zonder aan politiek te doen. Maar nu is ze ineens volgens hem geïdeologiseerd ‘naar Sovjetmodel’. ‘Maar als zij die Sovjetpest binnenhalen, laten ze die dan maar uitzieken. Wij hoeven ze niet. Wij zijn daar historisch immuun voor.’

Bij het begin van de ‘speciale operatie in de Oekraïne’ hadden de Hermitage en andere musea tentoonstellingen lopen in Frankrijk; Italië, Engeland en Spanje. ‘Dat was, als u wilt, onze “speciale operatie”, ons groot cultureel offensief.’ ‘De tentoonstelling van Sjtsjoekin en Morozov in Parijs, dat is de Russische vlag in het Bois de Boulogne.’ Die tentoonstelling toont ook aan dat het Westen wat te danken heeft aan Rusland. Men vroeg eens aan Matisse of hij De dans geschilderd zou hebben, indien Sjtsjoekin er niet geweest was. Matisse antwoordde: ‘Voor wie zou ik dan gemaakt moeten hebben?’

Meer dan Europa

Met andere woorden, ‘Wij zijn Europa, maar is het Europa of de EU?’ ‘Europa is lang het culturele voorbeeld geweest voor ons. We verwijzen naar de woorden van Dostojevski dat Europa ons misschien wel dierbaarder is dan voor de Europeanen zelf…’

Piotrovski antwoordt op de vraag of Rusland tot Europa behoort: ‘Dat is een oude keuze van ons, wij zijn onlosmakelijk verbonden met de Europese cultuur en met Europa zelf. De speciale militaire operatie in de Oekraïne verandert hier niets aan. Binnen Europa zijn er meer dan genoeg conflicten en oorlogen geweest — van de Dertigjarige Oorlog tot de Eerste Wereldoorlog. Wij zijn Europa en op zekere momenten meer dan Europa, meer dan veel van de landen die er klassiek deel van uitmaken. En zonder twijfel meer dan de EU, die nu een Sovjet-Unie aan het worden is.’

‘Wij zullen nooit geïsoleerd zijn als een absoluut gelijkwaardig en evenwaardig deel van Europa. Zo voelen wij dat. En de Hermitage is het symbool van dit gevoel. Ik zeg altijd maar: de Hermitage is de encyclopedie van de wereldcultuur, in het Russisch. De Rembrandts van de Hermitage, die al 300 jaar in Rusland zitten, zijn Russische Rembrandts.’

Grote mondiale hervormingen

Terwijl honderd jaar geleden Russische mecenassen als Sjtsjoekin en Morozov de smaak bepaalden, zouden de Russen nu volgens Piotrovski het internationaal recht bepalen. De Russen zijn erin geslaagd harde garanties te krijgen dat uitgeleende kunstvoorwerpen teruggaan naar Rusland, wat er ook gebeurt. Amerika aanvaardt die clausule niet en daardoor zijn er al tien jaar geen uitwisselingen meer.

Piotrovski roept op om naar de ervaring van de Blokkade van Leningrad (1941-1944) te kijken en zich te herinneren dat ‘wanneer de kanonnen spreken de muzen niet mogen zwijgen’, integendeel ‘luid moeten spreken’… Hij zegt er wel niet bij of de muzen dan de oorlog moeten steunen of verwerpen, tegenhouden. ‘Ons land verwezenlijkt grote, mondiale hervormingen. En wij zijn daar natuurlijk bij en staan er achter. Ons standpunt is — rustig en normaal blijven werken.’ ‘We zijn allemaal militaristen en imperiaal ingestelde mensen.’

Patriottisme

‘Het belangrijkste voor mij is dat het mijn land is en dat ik met mijn land moet zijn, wat het ook doet. Wanneer het over een belangrijke kwestie gaat, is er geen keuze.’ Ik denk ook aan het enthousiasme waarmee we in 1914 ten oorlog trokken: wanneer de kanonnen spreken, moeten ook de muzen spreken. De cultuur staat boven de politiek en al het andere, maar na de oorlog (zoals na WO II en de blokkade) zal men ons vragen: en wat hebben jullie gedaan met de middelen die jullie ter beschikking stonden?’

‘Ik zeg steeds maar dat patriottisme op zijn Russisch het gevoel is van eigen historische waardigheid. De mens begrijpt dat hij moet gaan vechten. Iemand anders doet misschien iets anders, maar niet minder belangrijk. Dat is het verlangen om te beantwoorden aan zijn geschiedenis en de missie van zijn land. Het klinkt hoogdravend, maar wij begrijpen immers de historische missie van ons land. En dat is het gevoel dat ons land de geschiedenis van de wereld verandert en dat jij daar deel van uitmaakt, dat staat nu centraal.’

De imperiale traditie

‘Wat de houding tegenover het krijgsgebeuren betreft, is het allemaal niet zo eenvoudig. Aan de ene kant betekent oorlog bloed en doodslag, aan de andere kant zelfbevestiging van mensen, zelfbevestiging van een natie. Elke mens wil zichzelf bevestigen. En in zijn houding tegenover de oorlog bevestigt hij zich zonder twijfel. En we zijn toch allemaal opgevoed in de imperiale traditie en het imperium verbindt vele volkeren, verenigt mensen, door allerlei gemeenschappelijke en voor allen belangrijke dingen te vinden. Dat is heel verleidelijk, maar het is een van de, laten we zeggen, positieve verleidingen. Alhoewel je er niet tot het einde aan moet toegeven, je moet hem onder dwang kunnen houden. En het principe niet vergeten: de mens moet doen wat hij moet doen en verder zien we wel. Voor musea betekent ‘doen wat nodig is’ — bewaren, behouden, cultuur uitdragen.’

Achter de oorlog geplaatst

Al in 2018 heeft Piotrovski zonder blikken of blozen te kennen gegeven welke zijde hij zou kiezen in geval van oorlog. Tijdens een talkshow op de Russische televisie zei hij toen: ‘Als de oorlog uitbreekt, zal ik als erfgenaam van een Russische edelman de kant kiezen van het moederland en niet de zijde van de waarheid.’

De uitspraken van Piotrovski hebben museamensen in Amerika geschokt. Hoe is het mogelijk dat een ontwikkeld, gestudeerd man, de directeur van het grootste en meest prestigieuze museum van Rusland en de wereld zich duidelijk achter de oorlog van Poetin in Oekraïne plaatst? De enige verklaring die men kan geven is dat hij onder druk is gezet. Piotrovski is een man met vele connecties, eigenlijk een Poetin-man, beiden zijn begin jaren 1990 in Sint-Petersburg tot de hoogste machtsregionen opgeklommen, zijn kinderen bekleden vetbetaalde plaatsen in de commerciële wereld van de culturele hoofdstad van Rusland. Weigeren zou hem waarschijnlijk zijn job gekost hebben.

Europeser dan Europa zelf?

Maar wat dan nog meer verontwaardiging wekt, is dat hij er blijkbaar uit eigen hand een schepje bovenop doet en Europa een schop voor de kont geeft: Rusland is veel meer Europa dan Europa zelf (dat is onzin die hij van Dostojevski heeft, die daar in Dagboek van een schrijver uitvoerig over schrijft), het Westen verwordt tot een geïdeologiseerde Sovjet-Unie. De twee kunstpausen van Rusland staan nu achter de schaamteloze imperialistische oorlog die Oekraïne aan het verwoesten is: Gergiev (dirigent van het Mariinski Theater die de verwoestende oorlog in Syrië ging opvrolijken met muziek) en Piotrovski (van de Hermitage die ons wel een ‘Russische Rembrandt’ wil uitlenen). Wie is de volgende?

* Eigenlijk is ‘de regeringskrant Rossijskaja gazeta‘ een tautologie, want andere dan door de regering gecontroleerde kranten bestaan niet meer in Rusland.

Rossijskaja gazeta

De Hermitage steunt de oorlog