In de nieuwe documentaire ‘Chernobyl: the new evidence’ (VRT Canvas) krijgen we dankzij prijsgegeven KGB-archieven een bevestiging van wat eerder onderzoek al uitwees: de toenmalige Sovjetleiding wilde de ramp vooral stilhouden ‘om paniek te vermijden’. Deze zwijgcultuur is inherent aan autoritaire regimes die quasi volledige controle op de pers handhaven. Dat druist in tegen onze meest fundamentele waarden: de pers moet onafhankelijk informeren. Dat lukt lang niet altijd, ook niet in het ‘vrije’ westen. De politiek correcte zelfcensuur is voor ons een bron van ergernis, we leggen de lat hoog. Veel meer dan slaafs geleuter en de attitude van een ‘regimepers’, verwachten wij van journalisten dat ze op zoek gaan naar wat niet zomaar voor het rapen ligt, en de onderste steen optillen.

De Vietnamoorlog en het Watergateschandaal hebben die onthullingsjournalistiek de vorige eeuw een enorme boost gegeven. In het eerste geval ging het om een oorlog in Indo-China waar embedded journalisten vrijelijk aan het Amerikaanse publiek konden tonen wat voor een absurde oorlog ze daar uitvochten, met grote verliezen, en in een jungle waar de vijand heer een meester was. Een oorlog die Amerika niet kon winnen en uiteindelijk ook moest beëindigen onder druk van de geïnformeerde publieke opinie.

Watergate anderzijds was, zoals bekend, hét politieke schandaal uit de jaren ’70, waarin bleek dat Richard Nixon en de Republikeinse Partij de opdracht voor een inbraak hadden gegeven in het hoofdkantoor van de Democraten, onder andere om afluisterapparatuur te installeren. Het schandaal leidde tot het aftreden van president Nixon en vestigde de reputatie van onderzoeksjournalisten Bob Woodward en Carl Bernstein van The Washington Post.

Kakelbordeel

Ontegensprekelijk zijn dat overwinningen voor de vrije pers die wij, als erfgenamen van de Verlichting, mogen claimen. Maar er zijn ook nadelen aan dat systeem. Het is niet altijd opportuun om alle informatie op straat te gooien, omdat ze dan ook beschikbaar wordt voor wie er minder goede bedoelingen mee heeft. Maar dan zitten we snel in het straatje van de censuur.

Vanaf welk moment vormen vrije nieuwsgaring en verspreiding een probleem? Criminelen hoeven bijvoorbeeld niet te weten hoe speurders te werk gaan, er worden embargo’s opgelegd in het algemeen belang. Een hellend vlak, want wie maakt precies uit wat wij wel of niet mogen weten?

De Oekraïnecrisis, die ons in een bijna-oorlogssituatie plaatst, stelt dat probleem op scherp. Het is opvallend hoeveel Ruslandkenners zich opeens aandienen vanuit de vier windstreken. Zoals corona een eindeloos topic was, is er nu de Oekraïne-overkill aan meningen en visies, elke dag een andere, in alle media. Er is mogelijks zelfs een verband tussen de Russische stilte en de westerse babbelzucht: hoe harder het Kremlin zwijgt, des te gretiger vinden de koffiedikkijkers de weg naar de televisiestudio’s en de opiniebladzijden. In het Westen heerst nu eenmaal de debatcultuur of, oneerbiediger gesteld, het kakelbordeel.

In die zin hebben analisten als David Criekemans en Jonathan Holslag ons al veel stof tot nadenken bezorgd, zonder dat Vladimir Poetin er vermoedelijk zijn slaap voor laat. Anders is het wanneer militairen, in het bezit van inside-informatie, vrijuit hun zegje komen doen om hun moment de gloire te beleven. Vooral de openhartigheid van gepensioneerd kolonel Roger Housen valt op.

In alle praatprogramma’s krijgen we hem te zien, De Afspraak vooraan. In menig opiniestuk en interview wijdt hij uit over welk soort wapens er aan Oekraïne moet geleverd worden, hoe de NAVO zich in het conflict kan moeien zonder van echte inmenging beschuldigd te worden, tot en met de inzet van Amerikaanse spionagetechnologie in de stratosfeer boven Oekraïne. Op de vraag van Bart Schols hoe hij dat allemaal weet, lacht kolonel Housen eens fijntjes, en verklaart tussen neus en lippen dat hij in contact staat met informanten op hoog niveau in het Pentagon. Wow.

Tanks en denktanks

D-day in Normandië: voor de Duitsers een verrassing.

Zoiets zou in een land, dat echt in oorlog is, als verraad beschouwd worden. Vermoedelijk weten de Russen dat van die onbemande spionagevliegtuigen ook wel zonder dat Housen het in De Afspraak komt vertellen, maar zijn verklaringen alleen al kunnen Poetin propagandamunitie opleveren. Waarbij het gevaar niet denkbeeldig is dat de loslippige kolonel misschien ook wel eens echte militaire geheimen zomaar aan de pers cadeau doet.

Housen is geen alleenstaand geval. Een grote schare van experten en liefhebbers volgt de zaak op de voet en blogt er lustig op los. De denktanks maken overuren. In alle kranten staat te lezen dat NAVO-lid Tsjechië nu ook offensief materiaal aan Oekraïne levert zoals tanks, ironisch genoeg van Russische makelij. Weer geven experten zoals ene Samuel Ramani van het Britse Royal United Services Institute (RUSI) tekst en uitleg, met alle details over types en aantallen, en waar ze ingezet kunnen worden. Wow.

Helaas, militaire strategieën werken slechts naarmate ze geheim blijven voor de vijand, en dus meteen ook voor het thuisfront. Dat was al zo toen oorlogen nog met speren en katapulten werden uitgevochten, het staat te lezen bij Machiavelli, en in de moderne oorlogvoering is het niet anders. Voorafgaand aan D-day op 6 juni 1944 hadden de geallieerden de Duitsers maandenlang wijsgemaakt dat de invasie in Calais ging plaats grijpen. Daarvoor werden zelfs complete nep-troepenbewegingen geënsceneerd, naast het verspreiden van fake news in de Britse pers. De Duitsers trapten er met twee voeten in, en concentreerden hun verdediging op de verkeerde plek.

Een dilemma

Dit soort slimme leugens beslist over winst en verlies, en het kan natuurlijk zijn dat kolonel Housen als mistspuiter is ingehuurd om iedereen, van Bart Schols tot Vladimir Poetin, wat wijs te maken. Maar ik vrees ervoor: Housen is gewoon een tetterwijf, en wie weet hoeveel van die gepensioneerde kolonels er nog rond lopen die via-via een en ander hebben opgevangen en ook eens op tv willen komen. Het dogma van de vrije informatie, gekoppeld aan de sensatiezucht van de journalistiek, de jacht op primeurs, én de mediageilheid van alle mogelijke al dan niet zelfverklaarde deskundigen, analisten en tutti quanti, maakt dat de Russen eigenlijk alleen maar de krant moeten lezen, of de betere actualiteitsprogramma’s bekijken.

Dat plaatst ons, voorvechters van de vrije meningsuiting die voor het grootste deel nooit een oorlog hebben gekend, voor een dilemma. Er is het recht op informatie, maar in sommige gevallen zijn transparantie en vrijheid van informatie gewoon zelfdestructief. Stel maar eens dat de NAVO een verrassingsaanval te lucht vanuit Polen beraamt, en het staat morgen in de Washington Post, twee dagen later in De Standaard en de dag daarop in Pal Nws, waarop Poetin volgens ingewijden een abonnement heeft.

Welke offers willen wij, nieuwsverslaafden, brengen om het de Russen toch niet té gemakkelijk te maken? Zouden wij georganiseerde censuur en zwijgplicht in het landsbelang pikken? Een embargo op ‘militair gevoelige’ informatie? Of straffer nog, zou de pers zich lenen tot een partijtje ‘bedot de vijand’, waardoor ook de lezer bedrogen wordt?

Ik stel de vraag gewoon. Als we accepteren dat persvrijheid ‘gemoduleerd’ kan worden al naargelang de omstandigheden, is China niet zover meer af. Waarbij het ongemakkelijk vermoeden blijft: misschien houden machthebbers wel van oorlog en crisis, om die persvrijheid ‘on hold’ te kunnen zetten. Zie hoe snel er bij ons in coronatijd naar een pensée unique werd afgegleden, met volle steun van de mainstream media. Er moet genoeg kritische massa blijven om hier niet klakkeloos in mee te gaan. Maar plaats en uur van D-day op prime time televisie meedelen, een dom idee. Niet iedereen moet alles weten, op elk moment. Toegegeven, ik ben verbaasd dat de vorige zin uit mijn pen is gevloeid.

Soms moet je, om de vrijheid te heroveren, een tactische stap terug zetten. Geef kolonel-op-rust Roger Housen misschien een doos speelgoedsoldaatjes cadeau.

Royal United Services Institute

Hoe stiller het Kremlin, hoe spraakzamer de Ruslandkenners en experts