Wat is de toestand van het Nederlandse Christen-Democratisch Appél (CDA) sinds de Tweede Kamerverkiezingen van afgelopen maart? Die vraag wordt momenteel verengd tot het welzijn van één persoon: hoe gaat het met Pieter Omtzigt?

Die raakte onwel tijdens de verkiezingscampagne. De man bleek een burn-out te hebben. Hij was aanwezig bij de installatie van de nieuwe Tweede Kamer, maar zit al maanden thuis. De communicatie verloopt veelal via zijn echtgenote, tevens CDA-fractievoorzitter in de gemeente Enschede.

‘Functie elders’

Gezien zijn vele activiteiten de afgelopen jaren, is het bijna onvermijdelijk dat hij overwerkt raakte. Het lijkt hem alleen niet gegund rustig te herstellen. Tijdens de informatie beging een ‘verkenner’ de beginnersfout om een aantekeningenblad zichtbaar in haar handen te houden terwijl ze langs journalisten liep. Tekst: ‘positie Omtzigt: functie elders’. Vervolgens onthulde RTL 4 uit gelekte ministerraadnotulen dat CDA-minister Wopke Hoekstra (Financiën) in 2019 sprak van het ‘sensibiliseren’ van Omtzigt. Ziek thuis, toch twee keer spil in Kamerdebatten die een dag duurden. Alsof er geen 177 kilometer zit tussen Den Haag en Enschede.

Tijdens die debatten wisten meerdere Kamerleden de oorzaak van Omtzigts overspannenheid. ‘Het Kamerlid dat de onderste steen boven wilde krijgen in de toeslagenaffaire werd al die tijd tegengewerkt door bewindspersonen van zijn eigen partij!’ De hoofdredacteur van het weekblad Elsevier, Arendo Joustra, merkte op dat het bedenkelijk is om diagnoses te stellen zonder zelf psycholoog of psychiater te zijn en zonder de persoon in kwestie eerst onderzocht te hebben. Wie oprecht met hem begaan is, gunt hem zijn herstel – en dus zijn privacy.

Schermen met beginselen

Dat Omtzigt de laatste maanden zoveel aandacht krijgt, is misschien veelzeggend over zijn partij. Decennia schermden CDA-politici met beginselen, vooral als die ontbraken bij andere partijen. Maar waar staat de partij zelf voor?

‘De gemeenschap’, zullen sommigen zeggen. Een middenweg tussen liberaal individualisme en socialistisch/sociaaldemocratisch collectivisme. Alleen: volgens liberalen bestaan samenlevingen uit individuen. Volgens socialisten is het collectief de ultieme gemeenschap. ‘Normen en waarden’ dan? Vraag: welke partij stelt géén normen en waarden te hebben?

Verdeeld CDA

Al decennia is het CDA verdeeld tussen een ‘sociale’ en een ‘conservatieve’ stroming, oftewel tussen de linker- en de rechtervleugel. De afgelopen jaren lijkt daar een tweede tegenstelling bijgekomen. Moet het CDA bestuurderspartij blijven of opkomen voor de burgers? Waarbij het verschil ook zit in de manier waarop tegen de overheid wordt aangekeken: voordeel of nadeel van de twijfel?

Stel dat de links-rechts-tegenstelling de x-as van een grafiek vormt en de bestuurder-volksvertegenwoordiger-tegenstelling de y-as. Omtzigt en Hoekstra zitten dan allebei aan de rechterkant van de grafiek. Hoekstra hoog in de Y-as, aan de bestuurlijke kant, Omtzigt onderaan bij de volksvertegenwoordigers. Hugo de Jonge, minister van Volksgezondheid en afgelopen juli winnaar van het lijsttrekkersreferendum (afgelopen december trok hij zich terug) bevindt zich dan in de hoek ‘links en bestuurlijk’. Zijn er CDA-politici in de hoek ‘links en volksvertegenwoordiger’?

Stad of platteland?

Met zoveel inhoudelijke verschillen is profileren lastig. Daar komt nog een strategisch meningsverschil bij. Het CDA is vooral sterk in landelijke gebieden en in provincies buiten de Randstad. Trouwe bolwerken, maar dunbevolkt. Andere partijen snappen waarom het verkiezingsprogramma een voorstel bevatte om de Tweede Kamer gedeeltelijk via districten te verkiezen.

Binnen de partij menen sommigen dat ingezet moet worden op de grote steden. Hier wonen de meeste kiezers, maar scoort het CDA slecht. Bijvoorbeeld maar 1 raadszetel (van de 45) in Amsterdam. Daarbij wordt gewezen op de jaren dat het CDA landelijke verkiezingen won: toen haalden ze ook stemmen in de grote steden. De Jonge was wethouder (schepen) van Rotterdam voor hij minister werd. Als student leerkracht basisonderwijs betrok hij een kamer in een multiculturele buurt met veel problemen. Sterk contrast met de jaren tachtig, toen veel CDA-ministers in de Rotterdamse villawijk Kralingen woonden .

Blijft de vraag wat oorzaak is en wat gevolg. Maakten de grootstedelijke stemmen de partij zo groot, of hadden de christendemocraten een verhaal dat ook stedelingen overtuigde? Havenstad Rotterdam was lang een onbetwistbaar bolwerk van de sociaaldemocratische PvdA. In 2002 werd hier het rechtse Leefbaar Rotterdam, met Pim Fortuyn als lijsttrekker, de grootste. Op dit moment heeft Leefbaar 11 van de 45 raadszetels (op de tweede plaats vier partijen met elk vijf zetels). In 2018 deed Forum voor Democratie in Amsterdam mee aan de gemeenteraadsverkiezingen. Amsterdam is een linkse stad, Forum was toen al omstreden, toch haalden ze 3 zetels.

Uitgesproken profiel

Als De Jonge inderdaad aangezocht werd als onderdeel van een strategie om de Randstad te veroveren, hoe viel dat bij de achterban uit de provincie? Vanzelfsprekend gevonden worden, dat moet steken. Zeker als vertrouwde geluiden ondersneeuwen, teneinde nieuwe kiezersgroepen te winnen.

Omtzigt is óók een uitgesproken regiovertegenwoordiger. Hij is van Twente, een regio in de provincie Overijssel die grenst aan Duitsland. Omtzigt werd in 2012 aanvankelijk niet op de kandidatenlijst gezet. Na acties van Twentse afdelingen kreeg hij een ogenschijnlijk onverkiesbare 39e plaats. Hij kreeg 36 750 voorkeurstemmen (15 708 waren er nodig geweest). In Twente steden behaalde hij 27 348 stemmen. Als enige CDA-lid raakte hij via voorkeurstemmen verkozen.

Zijn voorkeuren in de interne tegenstellingen dragen bij aan zijn bekendheid en vormen tegelijk zijn achilleshiel. Een hoop mensen zijn het juist niet met hem eens. De eenzaat uit Enschede is kampioen voor Twente, maar heeft weinig verbindingen met de rest van de partij.

Moet het CDA wel of niet deelnemen aan wat waarschijnlijk Rutte IV wordt? Rutte staat symbool voor de bestuurscultuur die Omtzigt hekelt. Maar ook partijgenoten die met hem sympathiseren geven hem niet altijd gelijk. Het CDA heeft Geert Wilders altijd verweten dat die uitgerekend tijdens de eurocrisis van 2012 zijn PVV terugtrok als gedoogpartner van Rutte I. Dan voelt het verkeerd om verantwoordelijkheid te ontlopen zolang corona nog speelt.

Omtzigt is geen oorzaak van interne problemen. Hij heeft de pech die zichtbaar te maken.

RTL 4

Pieter Omtzigt: wonderkind of zorgenkind van het CDA?